ઋતુગીતો/ઋતુનું દોહાસાહિત્ય/મેહ–ઉજળીની બારમાસી
| ← (૧૬) પરદેશી પતિને | ઋતુગીતો મેહ–ઉજળીની બારમાસી ઝવેરચંદ મેઘાણી |
(૧૮) ઓઢા–હોથલના દોહા → |
મેહ—ઉજળીની બારમાસી
[મેહ જેઠવો ધૂમલી નગરનો રાજકુમાર હતો અને ઉજળી
પાંચાળના ઠાંગા ડુંગરાની નિવાસી ચારણ–કન્યા હતી. ઉજળીના
પિતાના નેસ એક ચોમાસે બરડા ડુંગર પર પડ્યા હતા. તે વખતે
એભલવાળાની માફક મેહ જેઠવો પણ અતિવૃષ્ટિમાં પલળીને ચેતન
વિનાનો ઉજળીને નેસડે નખાયો હતો. ત્યાં એની શરદી ઉડાડવાના
બીજા ઉપાયો નિષ્ફળ જવાથી કુમારિકા ઉજળીએ મેહના દેહને ગોદમાં
સુવાડી ગરમી આપી હતી. પછી બન્ને વચ્ચે પ્રીતિ બંધાઈ. પણ
છેવટે મેહ જેઠવાને એનાં માબાપે ચારણની દીકરી સાથે પરણવાની
ના પાડી. મેહ જેઠવાએ ઉજળીનું જીવતર ધૂળ મેળવ્યું. ઉજળી
આજીજીને સ્વરે આવા વિરહ–દુહા ગાતી રહી. આ બારમાસીમાં મેહ
જેઠવાને ઉજળીએ મે (વરસાદ)નું રૂપક આપ્યું છે.]
કારતક મહિના માંય, સૌને શિયાળો સાંભરે,
ટાઢડિયું તન માંય, ઓઢણ દે આભપરા–ધણી !
[ કાર્તિક મહિનામાં સહુને શિયાળો સાંભરે છે. તનમાં ટાઢ વાય છે. માટે હું આભપરાના સ્વામી મેહ જેઠવા ! તું મને તારું (સ્નેહરૂપી) ઓઢણ આપ ! ]
માગશરમાં માનવ તણા સહુના એક જ શ્વાસ,
(ઈ) વાતુંનો વિશવાસ, જાણ્યું કરશે જેઠવો !
[માગશર માસમાં તો સહુ માનવીના એકશ્વાસ થઈ જાય છે. (પ્રિયજનો જુદાં રહી શકતાં નથી.) મેં તો માનેલું કે એ વાતનો વિશ્વાસ કરીને મેહ જેઠવો પણ મારી પાસે આવશે. ]
પોષ મહિનાની પ્રીત, જાણ્યું કરશે જેઠવો;
રાણા ! રાખો રીત, બોલ દઈ બરડા–ધણી !
[ મેં તો જાણેલું કે છેવટે પોષ મહિનામાં તો જેઠવા–પુત્ર પ્રીતિ કરશે. હે બરડા ડુંગરના રાજા ! કોલ દીધા પછી હવે તો સજ્જન બનો ]
માહ મહિના માંય ઢોલ ત્રંબાળુ ધ્રૂશકે;
લગન ચોખાં લૈ આવ ! વધાવું વેણુંના ધણી !
[ માહ મહિનામાં વિવાહની ઋતુ હોવાથી ઢોલનગારાં વાગે છે. માટે હે વેણુ ડુંગરના ધણી મેહ ! તું યે જો શુભ તિથિની લગ્ન–કંકોત્રી મોકલ તો હું વધાવી લઉં.]
ફાગણ મહિને ફૂલ, કેશૂડાં કોળ્યાં ઘણાં
(એનાં) મોંઘા કરજે મૂલ, આવીને આભપરા–ધણી !
[૧]ચૈતરમાં ચત માંય, કોળામણ વળે કારમી
(એની)ઉલટ ઘણી અંગ માંય, આવો આભપરા–ધણી!
[ચૈત્ર માસમાં બહારની વનસ્પતિની માફક મારા ચિત્તની અંદર, પણ નવી ઊર્મિઓની વસમી કુંપળો ફૂટે છે. એ ઋતુનો ઉલ્લાસ મારા અંગમાં ઉભરાય છે. માટે હું આભપરાના ધણી ! તમે આવો. ]
[૨]વૈશાખે વનમાંય આંબે સાખું ઊતરે,
તમ વ્હોણી કરમાય, વિજોગે વેણુના ધણી !
જેઠ વસમ્મો જાય, ધર સૂકી ધોરી તણી,
પૂંછલ પોરા ખાય જીવન વિનાનાં જેઠવા !
[ જેઠ મહિનો એટલો વસમો જાય છે કે બળદનાં કાંધ સૂકાઈ ગયાં. નિશ્ચેતન થઈ ગયેલાં, જીવન વિનાનાં એ પશુઓ વિસામા ખાતાં ખાતાં હળ ખેંચે છે. ]
અષાઢ કોરાડો ઊતર્યો, મૈયણ પતળ્યો મે,
દલને ટાઢક દે ! જીવ નાંભે રે’ જેઠવા !
[ અસાડ પણ કોરો જ પૂરો થયો. મે (વરસાદ અથવા મેહ જેઠવો) તો ઠગારો નીવડ્યો. હે જેઠવા ! થોડોક વરસીને પણ મારા દિલને ઠંડક દે, તો જીવ નાભિની અંદર ટકી રહે. ]
શ્રાવણ મહિનો સાબદો જેમ તેમ કાઢ્યો જે,
તમ વણ મરશું મે ! ભેળાં રાખો ભાણના
શ્રાવણ મહિનો પણ વૃષ્ટિ વિના માંડ માંડ કાઢ્યો. હવે તો તમારા વિના અમે મરી જશું. હે ભાણ જેઠવાના પુત્ર ! મને તમારી સાથે રાખો ! ]
હાથી પૂછલ્યો હોય, (એને) કેમ કરી ઉઠાડીએ !
જેઠવા વિચારી જોય ! ભાદરવો જાય ભાણના !
[ આ તો ભાદરવો પણ કોરો જાય છે. હે જેઠવા ! બીજા નાનાં પશુ પૂછલ્યાં (ચેતનહીન) હોય તેને તો હરકોઈ ઉપાયે ઉઠાડીએ,
પણ હાથી જેવું મોટું પશુ પણ જ્યારે આવી અનાવૃષ્ટિને પરિણામે ડૂકી જાય છે, ત્યારે એને કેમ કરીને બેઠો કરવો? ધ્વનિ એ છે કે પૂછલેલ હાથી જેવી લાચાર ગતિ મારા પ્રેમની બની ગઈ છે. ]
આસો મહિનાની અમે રાણા ! લાલચ રાખીએં,
ત્રોડિયું સર્યું તમે, જીવ્યું ને જાય જેઠવા !
[ હે મેહ ! હજુ આસો માસમાં પણ અમે તારી આશા રાખેલી છે. પણ તમે એ સરવાણીઓ (સ્નેહ–જળની) તોડી નાખી. હવે મારાથી જિવાશે નહિ. ]
❊
- ↑ ૧. પાઠાન્તર
ચૈતર માસે શેહ ડોલરિયા ! દઈએ નહિ,
ખાતે ખબરૂં લે !વિજોગણની વેણુ–ઘણી !
[હે ડોલર-પુષ્પ સમા પ્રીતમ ! ચૈત્ર મહિને આવો દગો ન દઈએ. હવે તો હોંશેથી આ વિયોગિનીની સાર લેવા આવ !] - ↑ ૨. પાઠાન્તર
વૈશાખ મહિના માંય આંબા રાણ્યું ઉતરે,
સાખું લૈ સરદાર, વેડો વીણાઇના ઘણી !
*મેહ–ઉજળીની કથામાં પછી તો ઉજળીએ મેહ જેઠવાને મેહ (વરસાદ)નું જ રુ૫ક આપી, મેઘને લાગુ પડનારા અનેક વેધક દોહાઓ સંબોધેલ છે, વર્ષા સૌરાષ્ટ્રવાસીઓને એટલી બધી વહાલી છે કે જેમ વિયોગિની ઉજળી પોતાના પ્રિયતમને મેહ–સ્વરૂપે આલેખે છે, તેમ સ્વ. કલાપીએ પણ પોતાના સુહૃદ–હડાળા દરબાર વાજસૂરવાળાને ઘણાં દિવસની જુદાઈ પછી એ જ પ્રકારના દોહા સંબોધેલ છે :
મેની જોતાં વાટ ઉનાળો ઊડી ગયો,
પણ ના લીલી ભાત, દેખું તારી વાજસૂર !
બીજાને મે આજ, સચરાચર જામી પડ્યો,
પણ ચાતકની જાત, તરસી મેઘલ વાજસૂર !
દેખાડીશ દુકાળ, (તો) ઘેંસું પીને જીવશું,
જપશું તારી માળ, તે આપણે વાજસૂર !
વગેરે વગેરે