કારણ, તમે તો જાણો છો બાપુ, થાણદારસા’બ આવી બાબસ્તા હોય તયેં જુવાન બાઈયુંને માથે બઉ કંટા બને છે.”
“એવું ન બોલાય આંહીં — મેં ન કહ્યું તમને ?”
“ના બાપુ, હું એનો કોઈ વાંક નથી કાઢતી; ઈ તો કાયદો જેમ કે’તો હોય એમ જ કરે ને ?”
થોડી વાર ચુપકીદી છવાઈ.
પછી શિવરાજે કહ્યું : “હું તો કેસ ચલાવવાનો નથી, પણ બનશે તો હું થાણદાર — સાહેબને આ બધી બાબત લખી જણાવીશ.”
“તો તો તમે જ મારા પ્રભુ. મારી અંજુડી અને હું બેય આખો ભવ તમારી માળા ફેરશું, મારા બાપ !”
“ઠીક, હવે જાવ.”
“તમારી અમર કાયા થાવ. તમને નવ નધ ને આઠે રધ મળજો. કેવું મન છે ! લોક કંઈ ખોટું કહે છે ? — બાપાના જેવું જ કૂણું મન છે.”
કહેતી કહેતી બાઈ પગથિયાં ઊતરી, અને થોડી વાર થંભીને હાથ જોડી બોલી : “મારાથી વધુઘટુ કાંઈ બોલાઈ ગયું હોય તો હાથ જોડું છું હો, બાપા ! માનું હૈયું ખરું ને ? એનું કાંઈ ઠેકાણું કહેવાય ?”
“સારું, માડી, જાવ હવે.”
“મને માડી કહી !” અંજુની મા સ્તબ્ધ બનીને વળી એક પળ થંભી, ફરી પાછી બોલી : “મારી અંજુડી તમ જેવી ભણેલી ગણેલી તો થોડી છે ? પણ જોજોને, છૂટશે એટલે તરત તમને એની ઠરેલી આંતરડીનો કાગળ લખશે. ઈ તમારો ગણ નહીં ભૂલે.”
“નહીં નહીં, એવું કશું એણે નથી કરવાનું. જાવ હવે.”
અજવાળીની મા હજુ કશુંક રહી ગયેલું કહેવા જતી હતી, પણ પટાવાળાએ એને હાથ ઝાલીને બારણા બહાર દોરી.
વળી પાછી બારણા સુધી જઈને ભીની આંખે એ ઊંચે જોઈ રહી. ત્યાં શિવરાજની માતાની જુવાનીની તસવીર હતી. તેને એણે સરસ્વતીની તસવીર સમજી લીધી, ને હસવું આણીને કહ્યું : “લોકોમાં તો વાતું થાય છે કે છોટાસા’બનાં લગન થવાનાં છે. સારું, સારું, માડી ! માતાજી અમીની છાંટ નાખે ! વરવહુ વચ્ચે સદાય લીલી ને લીલી હેતપ્રીતની વેલ્યું વધે. સાચું સોનું, ખરું ધન તો છે જ છે ને, ભાઈ ! ખમા તમને.”
શિવરાજ કશોક જવાબ વાળવા મથ્યો પણ એ ન બોલી શકયો. એણે ફક્ત હાથ હલાવીને આ બાઈને વિદાય થઈ જવાનું જ કહ્યું ને એકલો પડતાં એ વિચારી ઊઠ્યો :
“શું ખોટું છે ? ન્યાયના નિયમનો ભંગ કર્યા વગર જો હું આ માદીકરીનો મેળાપ કરાવી દઈ શકું તો એમાં ઈશ્વરનો કયો અપરાધ થઈ જવાનો ? હું પોતે તો હિંમત નહીં કરી શકું. ન્યાયાસન પર બેઠાં બેઠાં મારા જ અપરાધનો બત્રીસો બનનાર છોકરી મારાથી જોઈ શકાશે નહીં. એટલે એક માર્ગ છે. થાણદારના હૃદયમાં દયાના શબ્દો મૂકું, મા-દીકરીની દુર્દશા સમજાવું. એ હવે પેન્શન પર ઊતરવાની તૈયારીમાં છે. છેલ્લે એક દયાનું કામ કરવાની એ ના નહીં પાડે. મને જોઈને કદાચ અજવાળી ઉશ્કેરાશે તો ? મારો અપરાધ ઉઘાડો પાડશે તો ? અને કદાચ હું હસી કાઢીશ ત્યારે માલુજીને બોલાવશે તો ? —”
માલુજીનું નામ યાદ આવવાની સાથે જ એણે ચાઊસને સાદ કર્યો, “ચચા !” એ
