અંદર ?”
“ના - હા - હું તો સહેજ -” એવાં ગળચવાં ગળતો શિવરાજ પગથિયાં ચડ્યો, એના પગમાંથી પણ રામ ગયા હતા.
દીવાનખાનાનું બારણું બહાર જ પડતું હતું. એ ખુલ્લું મૂકીને સરસ્વતીએ સ્ટોપર ચડાવ્યા. શિવરાજ એક બેઠક પર બેઠો. એ બેઠક ખુરસી નહોતી — એક લાકડાની પાટ હતી. તેના ઉપર કિનારીભરેલી ચાદર હતી, ને અઢેલવાનો તકિયો હતો.
“ખુરસીઓની બેઠક મને નથી ગમતી; બાપુની સાથે કજિયો કરીને મેં કઢાવી નાખી છે.” સરસ્વતીએ કહ્યું ત્યારે શિવરાજ જોડાં સહિત બેઠક લેવાની કઢંગાઈ અનુભવી રહ્યો હતો. જોડાં પર સુજાનગઢથી કેમ્પ સુધીની પગપાળી મજલે ઝીણી ધૂળના થરોનું પાલીસ ચડાવ્યું હતું.
સરસ્વતીને શિવરાજે છૂપી રીતે નખશિખ નિહાળી. છેલ્લી ખમીસ અને ચડ્ડીમાં દીઠેલી તે વાતને એક વર્ષ પૂરું નહોતું વીત્યું; આજે એણે સાડી પહેરી હતી. સરસ્વતી એકાએક કંઈ આવડી મોટી નહોતી થઈ ગઈ. એના દેહના પરિમાણને છોકરાશાહી જૂનો લેબાસ છુપાવી જ રાખતો હતો. સાડી, ચોળી ને ચણિયો — એ સ્ત્રી પોશાક ચાડિયો છે; જોબનને ઢાંકવાનો ઢોંગ કરતાં કરતાં એ તો જાણે કે સિસકારા કરી કહી આપે છે કે જુઓ, શિકારી, તમારું હરણું આ બેઠું અમારી ઓથમાં લપાઈને !
શિવરાજની આંખોમાં હજુ શિકારી-ભાવ નહોતો ઊઠ્યો, એ તો હજુ અજાયબીના ભાવ-હિંડોળે જ ઝૂલતો હતો : સરસ્વતી આવડી મોટી ક્યારે થઈ ? એ હવે પોતાના ગુમ થયેલા ભાઈની છબીઓની વાતો બબડવાને બદલે ખુરસીની વાતો કેમ કરવા લાગી છે ? એ વાતો કરવા ઉત્સુક હોય તે કરતાં વાતો છૂપાવવાનાં આવાં બહાનાં કાઢવા કેમ લાગી છે ? એની વાતો ભૂસુંભરેલ ઢીંગલીઓના જેવી નિષ્પ્રાણ લાગી.
“તમે વકીલ ક્યારે થવાના છો ?” એણે એક ધંધાર્થીના સૂરો કાઢ્યા.
“છ મહિના પછી. કેમ ?”
“મારે આ પ્રદેશમાં એક મોટું કામ ઉપાડવું છે.”
“એમ ? મારી જરૂર છે ?”
“હા, તમારી વકીલ તરીકે જરૂર છે, તમે સ્ત્રી જાતિના વકીલ બનો.”
શિવરાજ ફૂલીને ઢોલ થયો. સરસ્વતી તપેલા લોઢા પર હથોડા-પ્રહાર કરવા લાગી.
“સ્ત્રીને પુરુષોએ જુગજુગોથી ચગદી છે, એને સતાવી છે, એના જીવનમાં હજારો બેડીઓ પહેરાવી છે. એ બેડીઓ અમારે ભાંગવી છે…”
સરસ્વતી જાણે હજારો માણસોની સભાને કોઈ ભાષણ સંભળાવતી હતી; એક હથેળીમાં બીજા હાથનો મુક્કો પછાડતી હતી.
ભાષણ કરનારા પુરુષો જેટલા દેવ લાગે છે તે કરતાં ભાષણો કરનારી છોકરીઓ વિશેષ પ્રમાણમાં દિવ્ય દેખાય છે. જુવાન શિવરાજ, આ ભાષણ સરસ્વતીના ભેજામાં કોઈકે સીસામાં ‘સોડા-વૉટર’ની પેઠે ઠાંસેલું છે, એવું ન સમજી શક્યો.
“અમારી બહેનો ઉપર તમે – તમે…”
“મેં ?” શિવરાજ સરસ્વતીનાં સળગતાં નેત્રોને નિહાળી હેબતાયો.
“તમે જ તો ! – તમારી આખી જાતિએ જ તો ! – મનુમહારાજથી માંડી તમારી આખી ઓલાદે જ તો ! રામે, હરિશ્ચંદ્રે, કૃષ્ણે, ઋષિઓએ, મનુઓએ…”