જતા પ્રેક્ષકોમાં વાતો ચાલતી હતી કે, “આ ડોસા ક્યારે આવી ચડેલા ?”
“કોઈને ખબર ન પડી.”
“સાહેબને મળ્યા વિના જ કેમ ભાગે છે ?”
“ડોસો એવો જ વિચિત્ર છે.”
“બહુ તાનમાં આવી ગયા છે ને શું ? આટલું તો એનું મોં કદી જ ખીલ્યું નથી.”
“દીકરાની બહાદુરી દેખીને કયા બાપની છાતી ન ફાટે, ભાઈ ?”
એ વાતો થતી રહી ત્યાં ઘોડાગાડી અદૃશ્ય બની.
ચેમ્બરની અંદર શિવરાજ આરામ ખુરશી પર પડ્યો. એના આખા શરીરે ત્યાં ઢળી જવા, ઢગલો થઈ જવા મન કર્યું. એણે પ્રેક્ષકો પ્રત્યે ફેકેલું છેલ્લું સ્મિત ચેમ્બરમાં એના મોં પર નહોતું રહ્યું. સો ગાઉના પંથનો શ્રમિત કોઈ કાસદ જાણે ઢીલો થઈને પડ્યો હતો.
એની વિચાર-સાંઢણીઓએ કાંઈ ઓછા પંથ ખેડ્યા હતા ? તરવેણીની દશાએ એને અજવાળી યાદ કરાવી હતી. તરવેણીનો ન્યાય તોળતાં તોળતાં એણે અજવાળી પ્રત્યેનું પોતાનું આચરણ વારંવાર વાંચ્યું હતું. ‘કોઈક દિવસ મારો અપરાધ પણ આટલી જ કડક રીતે તોળનારો કોઈક આવી ચડશે તો ? — તો — તો —’ અને એ વિચારદારને તોડનાર શબ્દ સંભળાયો : “સાહેબ !”
પડેલા શિવરાજે ધીરેથી પોપચાં ઉઘાડ્યાં.
“બાપુ પધાર્યા હતા.” પટાવાળાએ કહ્યું.
“કોણ ?” શિવરાજ હજુ બેધ્યાન હતો.
“દેવનારાયણસિંહસાહેબ.”
“ક્યાં હતા ?”
“આંહીં કોર્ટમાં પધારેલા.”
“ક્યારે ?”
“આપ ફરિયાદણ બાઈને સોગંદ લેવરાવતા’તા ત્યારે.”
“ક્યાં બેઠેલા ?”
“બહાર પરસાળમાં બારી પાસે. મેં કહ્યું કે અંદર પધારો. એમણે કહ્યું કે, આંહીં જ ખુરશી મૂક.”
“અત્યારે ક્યાં છે ?”
“સિધાવી ગયા.”
“ક્યારે ?”
“કોર્ટ ઊઠ્યા પછી.”
શિવરાજ ક્ષોભમાં પડ્યો. મને મળ્યા કે બોલાવ્યા વિના જ કેમ જતા રહ્યા ? કોર્ટનું કામકાજ જોઈને કેવીક અસર લઈ ગયા હશે ? કાંઈ અસંતોષ રહ્યો હશે ? કાંઈ અન્યાય થઈ ગયો છે એમ તો માનીને નહીં રિસાયા હોય ?
વળતા દિવસે સવારના છ વાગ્યા હતા. આગલા દિવસનો થાકેલા જ્ઞાનતંતુઓએ શિવરાજને હજુ સુવાડી જ રાખ્યો હતો. ત્યાં નીચે જોરથી બૂમો પડી : “સાહેબ ! સાહેબ !”
અર્ધજાગૃતિમાં એ શબ્દો ફરી સંભળાયા. જાણે સામે છાપરે બેઠા બેઠા કાગડા બોલતા હતા.
ત્રીજી બૂમે એ જાગ્યો. જોયું : ગાડી સુજાનગઢની હતી, પણ ખાલી હતી. કોચ-બોય