કબજો લીધો હતો તે જણાવ્યું.
દાક્તર વિલિયમ ગૉડફ્રે જોહાનિસબર્ગમાં દાકતરી અક્રતા હતા, તેમને ખબર પહોંચતા તે દોડી આવ્યા ને દરદીઓના દાક્તર અને નર્સ બન્યા. પણ ત્રેવીસ દરદીઓને અમે ત્રણ પહોંચી વળી શકીએ તેમ નહોતું.
શુદ્ધ દાનત હોય તો સંકટને પહોંચી વળવા સેવકો અને સાધનો મળી જ રહે છે એવો મારો વિશ્વાસ અનુભવ પર બંધાયેલો છે. મારી ઑફીસમાં કલ્યાણદાસ, મણેકલાલ અને બીજા બે હુંદીઓ હતા. છેલ્લા બે ના નામ અત્યારે મને યાદ નથી. કલ્યાણદાસને તેમના બાપે મને સોંપી દીધા હતા. તેમના જેવા પરગજુ અને કેવળ આજ્ઞા ઉઠાવવાનું સમજનાર સેવક મેં ત્યાં થોડાં જ જોયાં હશે. કલ્યાણદાસે સુભાગ્યે તે વેળા બ્રહ્મચારી અહ્તા. એટલે તમે તે જોખમનું કામ સોંપતા મેં કદી સંકોચ ખાધો જ નહોતો. બીજા માણેકલાલ મને જોહાનિસબર્ગમાં જ લાધ્યા હતા. તે પણ કુંવારા હતા એવો મને ખ્યાલ છે. ચારે મહેતાઓ કહો કે સાથી કહો કે પુત્ર કહો, તેમને હોમવાનો નિશ્ચય કર્યો. કલ્યાણદાસને પૂછવાપણું હોય જ શું? બીજા પૂછતં જ તૈયાર થઈ ગયા, 'જ્યાં તમે ત્યાં અમે,' એ તેમનો ટૂંકો જવાબ હતો.
મિ. રીચને મોટો પરિવાર હતો. તે પોતે તો ઝંપલાવવા તૈયાર હતા, પણ મેં તેમને રોક્યા. તેમને આ જોખમમાં સંડોવવા હું મુદ્દલ તૈયાર નહોતો, મારી હિંમત જ નહોતી. પણ તેમણે બહારનું ઘણું કામ કર્યું.
શુશ્રુષાની આ રાત્રિ ભયાનક હતી. મેં ઘણા દરદીઓની સારવાર કરી હતી. પણ મરકીના દરદીની સારવાર કરવાનો અવસર મને કદી પ્રાપ્ત નહોતો થયો. દાક્તર ગૉડફ્રેની હિંમતે અમને નીડર કરી મૂક્યા. દરદીઓની સેવા ઝાઝી થઈ શકે તેવું નહોતું. તેમને દવા આપવી, આશ્વાસન આપવું. પાણીછાણી આપવાં તથા તેમનું મેલું વગેરે સાફ કરવું એ ઉપરાંત વિશેષ કરવાપણું નહોતું જ.
ચાર જુવાનિયાઓની તનતોડ મહેનતથી ને નીડરતાથી મારા હર્ષનો પાર ન રહ્યો.
દાક્તર ગૉડફ્રેની હિંમત સમજાય, મદનજિતની પણ સમજાય, પણ આ જુવાનિયાની? રાત્રિ જેમ તેમ ગઈ. મને યાદ છે તે પ્રમાણે તે
