કઠણ ભાગ તે અવનીતણો, કલેદન તે પાણીનો ગણો;
ઉષ્ણ જ્યોતિ તે જાણો તેજ, પ્રસરણ તે વાયુનું હેજ.
સ્થિર વિવર આકાશના ધર્મ, એઅ પંચમહાભૂતનો જાણો
મર્મ એ ચૈતન જોગે જીવતા, જેમ સૂરજવડે કિરણ છે છતાં.
એવી બુદ્ધિ કરિ આલોચશે, તે નર બ્રહ્મમાં ભેળો થશે;
જીવપણું એમ પામે અસ્ત, અખા વિચારે ઉગરે વસ્ત.
પેલું ભૂત આકાશ કહાય, બીજું ભૂત તે કહિયે વાય;
ત્રીજું ભૂત તે તેજજ તાપ, ચોથું ભૂત તે પાણી આપ.
પાંચમું ભૂત તે કહીયે પૃથિવી, એ પાંચ ભૂત જોજો અનુભવી;
પાંચ કર્મેન્દ્રિય મનશું જાણ્ય, પેલું પગ ને બીજું પાણ્ય.
ત્રીજું ગુદ ને ચોથું લિંગ, પાંચમું મુખ તે વાણી પ્રસંગ
કર્મેન્દ્રિયો કહ્યાં એ પંચ, હવે જ્ઞાનેંદ્રિય કહું સંચ.
પેલું કર્ણને બીજું ચર્ણ, ત્રીજું નેત્ર ચોથો રસ મર્મ;
પાંચમી ઈંદ્રિય નાસા જાણ, એ જ્ઞાનેંદ્રિય પંચ પ્રમાણ.
અનુભવ ન વધે સમઝ્યા પખેં, હવે કહું તન્માત્રાવિષે;
શબ્દ વિષય છે કર્ણ જતણો, સ્પર્શ વિષયે તે ત્વચાનો ગણો.
રૂપ તેજ નેત્રોના વિષે, રસના રસ નાના વિધ ભખે;
ગંધ વિષય નાસા જાણવો, અખા ચતુષ્ટ હવે અનુભવો.
પેલું મન બીજું બુદ્ધિ વિચાર, ત્રીજું ચિત્ત ચોથો અહંકાર;
અંતઃકરણ ચતુષ્ટ નામ, એ સમજે બુધ્ય બેસે ઠામ.
એટલે તત્વ થયાં ચોવીસ, માયાસહિત ગણો પંચલીન,
હવે કહું ચૌદે દેવયા, ચૌદે ઈંદ્રિયને સેવતા.
કરણ શબ્દ પાલક દિગરાય, ત્વચા સ્પર્શ મારુત કેવાય;
નેત્રરૂપનો પાલક ભાણ, રસના રસનો વરુણજ જાણ.
નાસા ગંધનો પાલક મહી, એ જ્ઞાન દેવ દેખાડ્યા કહી;
હવે કહું કર્મેન્દ્રિય પાણ, મુખ અગ્નિ અધિષ્ઠાતા વાણ્ય;
ગુદ અંતર અધિષ્ઠાતા મૃત્યુ, કામ લિંગ બ્રહ્માનું કૃત્ય.
એક કર્મેન્દ્રિય કૃત્ય ને દેવ, હું કહું અંતઃકરણનો ભેવ;
મને મનન અધિષ્ઠાત, શશી, બુદ્ધિ બોધ બ્રહ્મા રહ્યા વશી.
