'જરૂર.'
‘દર માસે ચારસોથી ચાર હજારનો ખર્ચ એક ગધેડા ઉપર કરો તો તે પણ સુશોભિત અને દક્ષ બની શકે. મને એ અમલદારશાહી ચમકાવતી નથી.'
કલેક્ટર સાહેબે ઘૂંટડો ગળ્યો; ગૌતમને પણ લાગ્યું કે સાચી વાત બહુ સારી રીતે મુકાઈ નહિ.
‘સાહેબ માફ કરજો. મને લાગ્યું તે હું કહું છું.’ ગૌતમે કહ્યું.
‘તમે આપેલું પ્રમાણપત્ર હું તમારી સામે ફેંકવા નથી માગતો; પણ મારી ખાતરી થઈ ગઈ છે કે તમારી પ્રજા સ્વતંત્રતાને પાત્ર જ નથી.’
‘સ્વતંત્રતા માટે કોઈ પણ પ્રજા પાત્ર ન હોય એમ માનવું એ ભૂલભરેલું છે.'
‘ભૂલભરેલું નથી; હિંદી પ્રજા જ એના દૃષ્ટાંત રૂપ છે.’
‘અમારી અપાત્રતા તમે જ ઉપજાવી છે.'
‘તમે એવા કેવા કે તમને અપાત્ર બનાવવાની અમને સરળતા કરી આપો છો ?'
‘એ સરળતા ઘટતી જાય છે. માટે જ હું મારા પિતાને માર્ગે જવા ધારતો નથી.’
'તમારા પિતા પ્રામાણિક છે. એમની સચ્ચાઈને લીધે એમની નોકરી ચાલુ રહે છે. બાકી તમારા સરખી પ્રવૃત્તિ કરનાર પુત્રને આશ્રય આપનાર પિતાનો અમારી નોકરીમાં ખપ ન હોય.'
'મને ધમકી આપો છો ?'
‘હં ? હિંદવાસીઓને ધમકીની જરૂર છે ? પચાસ વર્ષથી તમે ચીસો પાડો છો. પશ્ચિમનો કોઈ પણ દેશ પચાસ વર્ષ સુધી પરાધીન રહ્યો નથી.'
‘સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય એ પચીસ વર્ષનો જ આદર્શ છે.'
‘મારા તરફનાં પાંચ વર્ષ વધારે ઉમેરો. ત્રીસ વર્ષમાં કાંઈક તો કરી બતાવશો ને ?'
‘તમારે જવું પડશે એટલામાં.’
‘અમે ટોપી ઉતારીશું. પણ... પણ એ પાંચ વર્ષમાં તમે કશું સિદ્ધ ન કર્યું તો ?'
‘તો...?'
‘અમારી અમલદારશાહીને જેમ તમે ગાળ દીધી તેમ તમારી પ્રજાસેવા માટે એકાદ ગાળ શોધી રાખજો.’