મુકુન્દરાય આવડત, સુડતા અને પિતાનું સરકારીપણું, ધીટપણું ઊતર્યં હતાં; તેણે જ નાના ભાઇને ઉછેરવાને અને ધરના ખીજો બધા ભાર ઉઠાવી લીધા. રધનાચની સેવા તે માતા વા કામળ સ્નેહથી કરતી પશુ રખનાથમાં જૂને ઉલ્લાસ કદી ફરી આવ્યા નહિ. તેમની મુદ્દિની સૂક્ષ્મતા એની એ રહી, પણ નવાં કાર્યોના ઉત્સાહ મંદ થયે। અને દહાડે દિવસે તે ઓછા- ખાલા થતા ગયા. ભગ્નહૃદયમાંથી જાણે તેમનું જીવન વેગથી સરવા માંડયું—માત્ર પુત્રને પ્રતિષ્ઠિત વાની તેમની જૂની ઈચ્છામાં નિઃશબ્દ નિષ્ક્રિય તીવ્રતા આવી. આવી સ્થિતિમાં પણ ગામમાં તેમની પ્રતિષ્ઠા એ જ રહી હતી. ઊલટું દુઃખમાં રાખેલી ધીરજથી તેમના તરફ પૂજ્યભાવ થયેા હતા. મુકુન્દમાં માબાપની સર્વ શક્તિ ઊતરી આવી હતી ખરી, પણ તેના પિતાના ઔદ્યસીન્યને લીધે તે કેળવાઇ નહેાતી. નાનપણથી જ તેને સ્વતંત્રતાથી કામ કરવાની ટેવ પડી હતી અને એ ટેવ, અંગ્રેજી શિક્ષણ લેવા તે બહારગામ ગયા ત્યારથી વધવા માંડી. મેટ્રિક થયા પછી તે કોલેજમાં ગયા હતા. અત્યારે તે ખી. એસ. સી.ના પહેલા વર્ષમાં તે અને ઉનાળાની રજા પડેલી હાવાથી ઘેર આવતા હતા. કૉલેજના અભ્યાસના આ વર્ષમાં વિદ્યાર્થીનું ચારિત્ર્ય અને ભાવી કારકિર્દી કંઇક ચાક્કસ સ્વરૂપ પકડે છે, અને કૉલેજના સ્વાતંત્ર્યના વાતાવરણને લીધે અને પરીક્ષાની ચિન્તા ન હેવાથી આ વરસમાં વિદ્યાર્થીમાં માનસિક અને શારીરિક ઉલ્લાસ પણ ઠીક હેાય છે. આપણા મુકુન્દરાયમાં પણ આ વરસ ઠીક ઉલ્લાસ આવ્યા હતા. તે ટેનિસ સારું રમી શકતા, નિસની છેલ્લી રમતમાં જ માત્ર તે હાર્યો હતે. પણ તેની ‘
ct
