વેઠ્યો તો મટાડ. લાંબા થઈ ગિયા છેયેં, ભા !”
“આજ કેમ જીભડો સિવાઈ ગિયો છે, ભા?” વળી કોઈક બોલ્યું, “બાપુએ હેડ્યમાં નાખવાની વેતરણ આદરી છે કે શું? એવું હોય તો ઝટ કહી દેજે, ઘરના દાણા વેચી કરીને પણ જાનમાં જાવાનાં નકોર લુગડાં સાબદાં કરી વાળીએ.” (અર્થ એમ કે તને પરણાવી દેવાની તૈયારી છે કે શું?) . પણ વીરુ ચુપચાપ સાંતી હાંકીને ઘર તરફ ચાલ્યો ગયો. આ બધા સ્વરો એના કલેજાને જકડી રહ્યા હતા.
“જુલમ અને અંધેરમાં પિલાઈ ગયેલા આ સૌને – ભાઈ, ધ્યાનમાં લેજે. હજારો ગામડાંનો કચ્ચરઘાણ નીકળી ગયો છે, ભાઈ ! એને ખાતર – એને ખાતર તું જા.” દેવરાજે છેલ્લી કાકલૂદી કરી.
"આ બધાનો હું આવતી કાલે ઉદ્ધારક બનીશ કે પીસણહારો?’ વીરુની આંખે અંધારાનું ચક્કર ફરવા લાગ્યું. “આ ધરતીના સાચા પુત્રો, એને હું ભૂલી જઈશ તો?"
ગમાણમાં જઈ જ્યારે એ બળદોને બાંધવા લાગ્યો ત્યારે એની છેલ્લી કસોટી થઈ. બળદ એના હાથ પર જીભ ફેરવવા લાગ્યા. એની સામે જોઈ ઊભા રહ્યા. વાછડા હતા તેને મોટા કરી કાંધે ધોંસરું નાખનાર વીરુ જ હતો. કેવા કોડથી એની ઘૂઘરમાળ ઘડાવી લાવેલો ! ને એ ખાણ નીરવા આવ્યો ત્યારે કાથરોટમાં મોઢા બોળવાને બદલે એ સામે તાકીને ઊભા રહ્યા. વીરુ એને ગળે બાઝી પડ્યો. બોલતાં એને આવડતું હોત તો એની મનોવેદના કંઈક આવે શબ્દ બહાર પડતઃ 'શંભુના વાહન ! ગૌરીપુત્રો ! મને આશીર્વાદ દો, કે હું મારું ભાન ન ભૂલું.’
એની છેલ્લી કસોટી તો બહુ વસમી હતી. ભાણે બેઠો ત્યારે મા કંસાર પીરસવી આવી. માના મોં ઉપર ઘૂમટો ખેંચાયેલો હતો.
પુત્રને ન બતાવવા જેવું મોં ઢાંકીને પીરસનારી જનેતાના પગ વીરુએ ઝાલી લીધા:: “મા, માડી, તું ચાહે તેવી તોય મારી તો મા છો. મા, તે મોટો કર્યો, તે ગળાટૂંપો દઈને કૂવે નાખી દીધો હોત તો? તારો ન્યાય તોળવા હું કેમ બેસીશ, મા? મને આજ તું ત્યાગી રહી છો મા, તો ઊજળે મોંએ આશિષ આપ કે હું તારી કૂખને ન લજાવું. મા, તું મોં બતાવીને પીરસીશ તો જ હું ખાઈ શકીશ?”
“બાપા” માએ પાલવ પાથરીને પુત્રની સામે ધર્યો: “મને વીસરી જાજે, મૂએલી માનજે. તારા ઉપર કોઈક માઠો સંસ્કાર પાડ્યો હોય તો માફી દેજે."
“માડી, તું તો છોરુની ભાગીરથી ગંગા છો. હું બીજું કાંઈ સમજતો નથી.”
"ભાઈ, વહેલો વહેલો પરણીને તારા બાપની આંતરડી ઠારજે. હું હારી છું;
