૨ બીજો વિભાગ—સાક્ષર યુગ—૧૮૮૦ થી ૧૯૦૦
૧ યુનિવર્સિટીનો અભ્યાસ—સંસ્કૃત, ઈંગ્લિશ કે ફારસીનું જ્ઞાન, તેમાંથી સંસ્કાર અને અભ્યાસની પ્રગતિ, ઉચ્ચતા, છંદની પ્રયોગમયતા, ગેયકાવ્યો.
૨ આર્ય સંસ્કૃતિ પ્રત્યે વધતું જતું માન—થિયેસેાફી, આર્ય સમાજ, બ્રહ્મો સમાજ–પ્રાર્થના સમાજ, વિવેકાનંદની પ્રવૃત્તિ.
૩ કુદરતનો અંગ્રેજી ઢબનો સંપર્ક.
૪ કોંગ્રેસની સ્થાપના, વિનીત ઢબનું રાજકારણ, સાહિત્યમાં રાજકારણનો નહિ જેવો પ્રવેશ.
૫ સાહિત્યની વધતી જતી વ્યાપકતા.
૩ ત્રીજો વિંભાગ—Romantic-ઊર્મિ ઉંડાણનો યુગ-૧૯૦૦થી૧૯૨૦
૧ આંતરરાષ્ટ્રીય દૃષ્ટિની શરૂઆત.
૨ ઉગ્ર રાજકારણ, ક્રાન્તિ, હિંસક મેઝીની ગેરીબાલ્ડીની અસર, દેશાભિમાનની સ્પૃહા,
૩ ઊર્મિ અને ભાવનાનાં ઊંડાણ અને સરસાઈ—આદર્શોની સ્પષ્ટ રચના.
૪ કુદરતનો વધારે વ્યાપક અને સાચો સંપર્ક—સાચું રમતિયાળ પણું નાનાલાલ દષ્ટાંતરૂપ.
૫ બોઅર યુદ્ધ–રશિયાજપાન યુધ્ધ–પહેલો જર્મનજંગ.
૬ સામાજિક પ્રશ્નોના ઉકેલમાં થતા અખતરાઓ–સ્રીસન્માનની વધતી જતી ભાવના, કલાપી અને ન્હાનાલાલ–ઉપભોગની રંગીન દષ્ટિ-આદર્શની અસામાન્ય દષ્ટિ.
૭ નીતિના પ્રશ્નોમાં વધતી જતી ઉદારતા—કહેા કે પ્રયોગાત્મક સ્વરૂપ.
૪ ગાંધીયુગ—૧૯૨૦ થી ૧૯૪૦
૧ અહિંસા–અસહકારની નૂતન લડત શ્રેણી ૧૯૩૧-૧૯૩૦-૧૯૪૨
૨ ઉગ્ર સ્વાતંત્ર્યપ્રિયતા, આંતરરાષ્ટ્રીય દષ્ટિની પ્રથમ આછી અને પછી સામ્યવાદીઓના પ્રવેશ બાદ વિસ્તૃત ઓળખાણ.
૩ Orientation of life...જીવનનાં પરિવર્તન, પશ્ચિમ સંસ્કૃતિ પ્રત્યે અવિશ્વાસ, અણગમો અને તેના દોષનું દર્શન-