આજની સભાની યોજના વખતે પણ સોમાએ પાછું કહ્યું :
‘ભાઈ ! હું પાસે તો છું; પણ સાચવીને બેસજો.’
‘કેમ ? શું છે ? તું આવો બીકણ ક્યાંથી ?’
‘કોણ જાણે; પણ મને તમારે માટે બીક રહ્યા જ કરે છે.'
ʻકારણ ?'
‘અમને વેચાતાં વાર શી ? કાલ હિંદુમુસ્લિમને બહાને લડ્યા. આજ બીજું જ કાંઈ બહાનું નીકળે.'
'તે તારા મિલવાળાઓએ કશી ગોઠવણ કરી છે ?'
‘એમની એક ગોઠવણી : ગુંડાઓને સાચવી રાખવા; માલિકોને ખબર પણ ન પડે અને કામ કરનારા એમનું કામ કર્યો જાય.'
ચુગલીખાતું. જાસૂસી, દંગા ખાતું, ગુંડાખાતું. ઉશ્કેરણીખાતું પ્રકાશનખાતું એ બધાં વર્તમાન રાજનીતિનાં તામસ સ્વરૂપો પશ્ચિમનાં રાષ્ટ્રો જ પોષે છે એમ નહિ. વહીવટી વ્યવસ્થા રાખનાર બધી જ સંસ્થાઓ હવે એ સ્વરૂપોનો આશ્રય લેતી થઈ છે. એ પણ વ્યક્તિજીવનમાં રહેલા તામસ અણુના જ વિરાટ પડછાયા ને ?
પરાશરે સોમાને હસી કાઢ્યો. સભા મજૂર નિવાસ પાસેના ખાબોચિયાવાળા તળાવની ખુલ્લી જમીનમાં ભરવામાં આવી. ગૌરધીરનું પરાશરે ઓળખાણ કરાવ્યું, અને તેમને બે શબ્દો કહેવા વિનંતી કરી. બોલબહાદુરો બોલવાની તક મળતાં બે શબ્દે અટકતા નથી. ગૌરધીરના દેહમાં ત્રણત્રણ મહર્ષિઓએ સામટી પ્રવેશ કર્યો હોય એમ લાગ્યું. દુર્વાસાનો ક્રોધ, વિશ્વામિત્રનું ઝેર અને પરશુરામનો ઉદ્રેક ગૌરધીરમાં પ્રત્યક્ષ થયાં. તેમણે મૂડીવાદીઓને ગાળો દીધી, મૂડીવાદીઓના દોષનું ઝણઝણતું વર્ણન કર્યું અને મજદૂરોના ખરા હક્કનું ભાન કરાવ્યું :
‘શું તમને મોટરકાર નથી ગમતી ?’ વ્યાખ્યાનમાં ગૌરધીરે કહ્યું.
‘પણ આપે છે કોણ ?’ સભામાંથી કોઈ બોલી ઊઠ્યું.
‘આપવાનું તો કોઈ નથી. આપણે ઝૂંટવી લેવાનું છે, જે જોઈએ તે.'
‘ઝૂંટવતાં જેલમાં ગયા તો ?’ બીજી પાસથી કોઈએ કહ્યું. પરાશરને લાગ્યું કે સોમાની ધારણા કદાચ ખરી પણ હોય. સભા ભાંગવા માટે પણ કેટલાક મજદૂરોએ હાજરી આપી હોય. તેણે ગૌરધીરને વ્યાખ્યાન સમેટવા ધીમી સૂચના કરી; પરંતુ શરૂ થયેલ વ્યાખ્યાન કદી એમ બંધ થતાં હશે ? ગૌરધીરે આગળ ચલાવ્યું :
‘જેલ ! જેલથી ડરો છો ? અરે જેલથી ડરશો તો તમે ગુલામો જ
