વાત કરવાનો શોખ ન હતો, છતાં જવાબ આપ્યા વગર ચાલે એમ ન હતું.
પરાશરની ઓરડીમાં ચા સુધ્ધાં ન હતી. રંભાને ત્રણ વાગે ચા પીવાની ટેવ હતી.
‘તમારે વ્યસનમાં શું ?' રંભાએ પરાશરને પૂછ્યું. સહજ પણ વ્યસન પુરુષને હોય તો તેનામાં બહાદુરી અને રસિકતા રહેલી જ હોય એવી પુરુષોની ભ્રમણાને વર્તમાન યુવતીઓનો ટેકો મળે છે. રંભાને ટેવ ન હતી, છતાં તેને કોઈ સરસ સિગારેટ આપે તો તે પીવામાં સંકોચ માનતી નહોતી. એટલું જ નહિ, તે ધુમાડાનાં કલામય ગૂંચળાં પણ હવામાં ઊભાં કરી શકતી; પરંતુ તે ક્વચિત જ. છતાં નિર્વ્યસની પુરુષ નિર્માલ્ય, રસહીન હોય એવી માન્યતામાં તે ભળી જતી હતી.
‘બધાં જ વ્યસન કરી ચૂક્યો; હવે એકેય નથી.' પરાશરે જવાબ આપ્યો.
‘એક પણ ન રાખ્યું ?’
‘ના, ચા પણ નહિ.’
‘ચાને તમે વ્યસનમાં ગણો છો ?’
‘તો બીજું શું ? જેના વગર ચાલી શકે એને નુકસાન ખમીને પણ ન છોડવું એનું નામ વ્યસન.’
'ત્યારે તમારી ઓરડીમાં ચા પણ મળી નહિ શકે !’
‘ના જી. ચાનો ખર્ચ લગભગ દારૂ જેટલે તો પહોંચ્યો છે.'
‘ચા અને દારૂને સરખાં માનો છો ?’
‘બંને નિરુપયોગી અને ખરચાળ.'
‘ત્યારે તમારે આનંદનું સાધન કયું ?’
‘આનંદ ? આનંદનો હક્ક આપણો છે ખરો? મારી આસપાસ રહેતાં મજૂરકુટુંબોને તમે જુઓ તો આનંદ માણવાની તમારી ઈચ્છા જ હોલવાઈ જશે.'
'તે અમે મજૂર સ્થિતિ નથી જોતાં ? અમે ગઈ સાલ રજામાં સો મજૂર કુટુંબોની આર્થિક અને સામાજિક તપાસ કરી હતી.'
‘અને એ તપાસનું કાંઈ ફળ ?’
‘અમે નિવેદન બહાર પાડ્યું. સુધરાઈ, મિલમાલિક અને સરકારનું ધ્યાન ખેંચ્યું.’
‘અને એ સઘળાનું ધ્યાન ખેંચાયું. નહિ ?’
‘એ જ મુશ્કેલી છે ને ! મૂડીવાદીઓના હાથમાં સઘળું રહ્યું. મજૂરો
