આ થોભીયાધારીઓએ રચી રાખી હતી. અદાલતની પરસાળમાં તેમ જ ચોગાનમાં સેંકડો મોઢાં ગંભીર, ભયવિહવલ અને સૂનમૂન હતાં.
કોઈ કોઈ પ્રશ્ન કરતાં કે, ‘કેટલા દા’ડા અહીં ભાંગશે?’ કોઈ વળી અમલદારોને કરગરતા હતા કે, “એ મેરબાન! તમારે પગે પાઘડી ઉતારું : મને ઘેર જવા દો. મારા ઢોરાં રઝળતાં રાખીને આવ્યો છું.”
કોઈ કકળાટ કરતાં હતાં કે, “ગોળ ને દાળિયા ફાંકી ફાંકીને કેટલાક દિવસા ખેંચાશે? એમાંય રોજના બે આના ભાંગવાં પડે છે.”
“ને પાછાં અમલદારુંના સીધાં પણ આપણે જ નાખવાનાં!”
“આ કરતાં કોરાટું સમૂળી જ નો’તી તે દાં’ડા શાં ખોટા હતા? બા’રવાટિયાની સામે પણ લોક જીવતું – પોતાના બળજોરથી. નીકર સમાધાની કરી લેતું. આ કોરટુવાળી હાલાકી તો નો’તી!”
“હળવો બોલ્ય રૂડા! કો’ક સાંભળશે તો ડફ દઈને હાથકડી પેરાવી જેલખાનામાં ઘાલી દેશે! અહીં સાસરાનું ઘર નથી.“
કઈ બાબત બોલવાથી કેમ કરવાથી કેદ મળે છે. તેના આ બધા ખ્યાલો વિસ્મયકારી હતા. છતાં એક વાત તો ચોખ્ખી હતી : આ ગામડિયાઓ ઈન્સાફની વેઠે પકડી આણેલા ગમારો હતા. આ દુનિયામાં તેઓ ભૂલા પડ્યા હતા. તેમના રસ્તા જુદા જુદા હતા. તેમનું જતાં છેટે પડ્યું હતું. તેમને પીરસાતો ન્યાયનો ભોજનથાળ તેમને માટે ઝેર સમાન હતો. ને જે વાત બે હજાર રૂપિયાનો દરમાયો ખાનાર ગોરા જ્યુડિશિયલ આસિસ્ટંટને નહોતી સૂઝી, તે સત્તર વર્ષના છોકરા પિનાકીના મગજ વચ્ચે, એક જ મામલો જોતાં, ઊગી નીકળી. તેણે વિચાર્યું: ‘શા માટે આ કેસ અહીં ચલાવાય છે? ત્યાં ગામડાઓમાં ક્યાંક વચગાળાના સ્થળમાં અદાલતા ના બેસાડી શકાત! સેંકડો ઉદ્યમી લોકોને એના ધંધા રઝળતા મુકાવી અહીં તેડાવ્યા તે કરતાં પાંચ ન્યાય કરનારાઓ જ ત્યાં ગયા હોત તો?’
એકાએક ગણગણાટ અટકી ગયો. તમામ આંખો દરવાજા પર દોડી. પોલીસોની સંગીનો ઝબૂકી. બે-ત્રણ જંજીરા બાંધ્યા, બાઘા મોંવાળા ગામડિયાઓની જોડે એક ઓરત ચાલતી હતી, ને તેમની પછવાડે પંદર પહેરેગીરોનાં કાળાં ચમકતાં તોતિંગ બૂટ કોર્ટના પથ્થરોને તાલબંધ ચગદતાં ચાલ્યાં આવતાં હતાં.
જોનારાંઓ જોઈ રહ્યા અને ઘડીભર ભૂલાવામાં પડી ગયાં કે આ
