7
વસ્લની રાત
રાતના આઠ વાગ્યે જ્યારે હું ને ઘૂઘો પગી નાસ્તો લઈને ગામમાંથી કિનારે આવ્યા ત્યારે સુકાન પર બેઠેલો સામતભાઈ રોટલો ચાવતો હતો.
“અરે અરે, સામતભાઈ!” મેં કહ્યું : “હું નાસ્તો લાવું છું એમ કહીને ગયો'તો ને?”
“તમ તમારે નાસ્તો જમો, ભાઈ; મારે રોટલો ઘણો છે.”
"એમ હોય કાંઈ?" મેં ત્રણ જણ વચ્ચે નાસ્તો પાથરવા માંડ્યો.
"ના ભાઈ, તમે નોખા જમો - અમને એમાંથી થોડુંક આપી દ્યો. તમે ઊંચ વરણ કે'વાઓ."
મેં જીદ કરીને પણ ભેળા જ નાસ્તો જમી મારું સ્વભાવગત શૂદ્રપણું સાબિત કર્યું. અથવા મારા મનને એમ મનાવી લીધું કે હું શૂદ્ર જ છું. જમાનો હવે શૂદ્રોના શાસનનો આવ્યો ખરો ને, એટલે મારા જેવા અનેક સમયવર્તીઓ પોતાને 'શ્રમજીવી'માં, 'મજૂર'માં ને શૂદ્રમાં ખપાવવાની કોશિશ કરશે. જમાનો જો નાગરોનો હોય તો જેમ પ્રશ્નોરાને 'કેવા છો' પૂછતાં 'પ્રશ્નોરા નાગર છીએ' એવો જવાબ મળે, ને વાણિયો પણ ધીરે ધીરે કોઈ રીતે 'ઊંચ વરણ'માં ઘૂસવા પ્રયત્ન કરે, લુહાણા બીજી રીતે ન ફાવવાથી જેમ છેવટે લવ-કુશની ઓલાદ બની જઈ ક્ષત્રિયમાં ઘૂસે - એટલે ઊંચ જાતિઓના આધિપત્યના યુગમાં તમામ લોકો 'ઊંચપણા'ની પૂછડી પકડવા યત્ન કરે, તેમ અત્યારે હવે ઊલટા વા વાય છે! એનો પુરાવો હું પોતે.
“ભાઈ!” સામત બોલ્યો : આજ પીરે જાનારા ઘણા જણા આવવાના છે, માટે તમે આંઈ સોખવાણ (સુકાન) પાસે મારી ભેળા આવી જાવ. આપણને બેયને ઠીક પડશે.”
મેં સામતભાઈની ગોદમાં બિછાનું પાથર્યું. પૂછ્યું : “આપણે પાછા ક્યારે ઊપડશું?”
“ચંદરમા આથમ્યે આર ઊતરીને વીળ્યનાં પાણી ચડશે ને ભાઈ, તયેં મછવો હંકારશું. વીળ્ય ને વાવડો બેયનો લાગ જડશે.”
એમ કહી સામતે ભંડકિયામાંથી એક પુરાતન હાફ-કોટ કાઢીને ઠંડીમાં કંપતે કંપતે ધારણ કર્યો.
“સામતભાઈ, મોટી મુસાફરીઓમાં માર્ગ ને દિશા કેમ સૂઝે?”
“દરિયામાં કેડા તો થોડા છે, ભાઈ? પણ દિયાળે કરતાંય રાતે અમારી આંખું વધુ
