પુરુષસૂક્ત
| પુરુષસૂક્ત ઋગ્વેદ |
| આ ઋગ્વેદનું દશમાં મંડળનું સોળ ઋચા ધરાવતું એક પ્રખ્યાત સૂક્ત છે. |
પુરુષસૂક્ત
|| શ્રી ગણેશાય નમ: ||
ૐ તચ્છં યોરાવૃણીમહે | ગાતું યજ્ઞાય |
ગાતું યજ્ઞપતયે |
દૈવી સ્વસ્તિરસ્તુ નઃ | સ્વસ્તિર્માનુષેભ્યઃ |
ઊર્ધ્વં જિગાતુ ભેષજમ્ |
શં નો અસ્તુ દ્વિપદે | શં ચતુષ્પદે ||
ૐ સહસ્રશીર્ષા પુરુષઃ સહસ્રાક્ષઃ સહસ્રપાત્ |
સ ભૂમિં વિશ્વતો વૃત્વાSત્યતિષ્ઠ્દ્દડ્ગુલમ્ || ૧ ||
પુરુષ એવેદં સર્વં યદ્ભૂતં યચ્ચ ભવ્યમ્ |
ઉતામૃતત્વસ્યેશાનો યદ્ન્નેનાતિરોહતિ || ૨ ||
એતાવાનસ્ય મહિમાSતો જ્યાયાંશ્ચ પુરુષઃ |
પાદોSસ્ય વિશ્વા ભૂતાનિ ત્રિપાદસ્યામૃતં દિવિ || ૩ ||
ત્રિપાદૂર્ધ્વ ઉદૈત્પુરુષઃ પાદોSસ્યેહાભવત્પુનઃ |
તતો વિષ્વડ્વ્યક્રામત્સાશનાનશને અભિ || ૪ ||
તસ્માદ્વિરાળજાયત વિરાજો અધિપૂરુષઃ |
સ જાતો અત્યરિચ્યત પશ્ચાદ્ભૂમિમથો પુરઃ || ૫ ||
યત્પુરુષેણ હવિષા દેવા યજ્ઞમતન્વત |
વસન્તો અસ્યાસીદાજ્યં ગ્રીષ્મ ઇધ્મઃ શરદ્ધવિ: || ૬ ||
તં યજ્ઞં બહિર્ષિ પ્રૌક્ષન્પુરુષં જાતમગ્રતઃ |
તેન દેવા અયજન્ત સાધ્યા ઋષયશ્ચ યે || ૭ ||
તસ્માદ્યજ્ઞાત્સર્વહુતઃ સંભૃતં પૃષદાજ્યમ્ |
પશૂન્તાંશ્ચક્રે વાયવ્યાનારણ્યાન્ ગ્રામ્યાશ્ચ યે || ૮ ||
તસ્માદ્યજ્ઞાત્સર્વહુત ઋચઃ સામાનિ જજ્ઞિરે |
છન્દાંસિ જજ્ઞિરે તસ્માદ્યજુસ્તસ્માદજાયત || ૯ ||
તસ્માદશ્વા અજાયન્ત યે કે ચોભયાદતઃ |
ગાવો હ જજ્ઞિરે તસ્માત્તસ્માજ્જાતા અજાવયઃ || ૧૦ ||
યત્પુરુષં વ્યદધુ: કતિધા વ્યકલ્પયન્ |
મુખં કિમસ્ય કૌ બાહૂ કા ઊરુ પાદા ઉચ્યેતે || ૧૧ ||
બ્રાહ્મણોSસ્ય મુખમાસીદ્ બાહૂ રાજન્યઃ કૃતઃ |
ઊરુતદસ્ય યદ્વૈશ્યઃ પદ્ભ્યાં શૂદ્રો અજાયત || ૧૨ ||
ચન્દ્રમા મનસો જાતશ્ચક્ષો: સૂર્યો અજાયત |
મુખાદિન્દ્રશ્ચાગ્નિશ્ચ પ્રાણાદ્વાયુરજાયત || ૧૩ ||
નાભ્યા આસીદનરિક્ષં શીર્ષણો દ્યૌ: સમવર્તત |
પદ્ભ્યાં ભૂમિર્દિશઃ શ્રોત્રાત્તથા લોકાઁઅકલ્પયન્ || ૧૪ ||
સપ્તાસ્યાસન્પરિધયસ્ત્રિ: સપ્ત સમિધઃ કૃતા: |
દેવા યદ્યજ્ઞં તન્વાના અબધ્નન્પુરુષં પશુમ્ || ૧૫ ||
યજ્ઞેન યજ્ઞમયજન્ત દેવાસ્તાનિ ધર્માણિ પ્રથમાન્યાસન્ |
તે હ નાકં મહિમાનઃ સચન્ત યત્ર પૂર્વે સાધ્યા: સન્તિ દેવા: || ૧૬ ||