મિથ્યાભિમાન/અંક ૨જો/પ્રવેશ ૪. ગંગા અને જમના
| ← ભરવાડ અને રઘનાથભટ્ટ | મિથ્યાભિમાન ગંગા અને જમના દલપતરામ |
રઘનાથ અને સોમનાથ જીવરામ ભટ્ટને ખોળે છે → |
દેવબા૦—અરે જમના, તારી બેનપણી ગંગા આવી.
જમના૦—આવ બ્હેન ગંગા, કેમ તું હમણાં જણાતી નથી ?
ગંગા૦—મારે પણ સાસરેથી આણું આવવાનું છે, માટે તૈયારી કરવામાં રોકાઇ રહું છું, તેથી તારી પાસે અવાતું નથી. (જમનાની જોડે બેસે છે, અને ભરત ભરે છે.)
દેવબા૦—ગંગા, તમે બંને જણીઓ અહીં બેસજો, હું રસોડામાં જઇને રાંધવા માંડું, હમણાં જીવરામભટ્ટ આવશે.
ગંગા૦—સારૂં, બેઠા છીએ. (દેવબાઇ જાય છે.)
જમના૦—ગંગા, તું શેનું ભરત ભરે છે ?
ગંગા૦—આ તો મારે સાસરે લઇ જવા સારૂ શેતરંજીની બાજી ભરૂં છું.
જમના૦— (ઊંડો નિસાસો મૂકીને) અરે પરમેશ્વર ?
ગંગા૦—શા વાસ્તે નિસાસો મૂકે છે ?
જમના૦— એમજ તો.
ગંગા૦— કહે તો ખરી ?
જમના૦— શું કહું, મારૂં કપાળ?
રંગલો૦—
अंतरनुं दुःख अवरने, कहेतां कहि न शकाय;
ગંગા૦—મારા સમ, કહે તો ખરી. શું કાંઇ તારે સાસરામાં દુઃખ છે ?
જમના૦—(ડુસકાં ભરતી) બાઇ, મારૂં દુઃખ મારૂં મન જાણે છે. કોઇની આગળ કહેવામાં માલ નથી.
ગંગા૦—પોતાના અંતરનું હોય તેની આગળ તો કહીએ. કહ્યા વિના કોઇ શું જાણે.
જમના૦—કહીને હવે શું કરવું ? એનો કંઇ ઉપાય નથી. પાણી પીને ઘર શું પૂછવું?
ગંગા૦—તારે શું દુઃખ છે. કહે તો હું જાણું તો ખરી.
જમના૦—બાઇ, બાપે ઉંચું કુળ જોઇને નાતજાતમાં આબરૂ મેળવવાનો પોતાનો સ્વાર્થ તાક્યો છે, મારા સુખ દુઃખ ઉપર કશો વિચારજ કર્યો નથી.
शार्दूलविक्रीडित वृत्त
कन्याविक्रय जे करे ध लई, धिक्कर तेने धरो,
कीर्तीना कदि लोभथी कुळ जुए, ते पापि पूरो खरो;
कदि द्रव्यतणो कशो जगतमां, जे स्वार्थ साधे नही
कन्याना सुखनो विचार करशे, ते पुण्यशाळी सही। २१
सविद्या, सद्गुण, सधन, सदाचरण, सुविचार;
उत्तम कुळ तो एज छे, जे घर सुखि नरनार २२
कुसंप ने कंजुसपणुं, माननिने नहि मान;
ગંગા૦— શું તારો ધણી નમાલો છે ?
જમના૦—ના, ના, એમ તો કાંઇ નહિ; પણ દહાડો આથમ્યો કે આંખે ધબ, કશું દેખે નહિ. દહાડે તો આપણે મલાજામાં રહેવું પડે, અને રાતે તો કશું દેખેજ નહિ. આપણે ગમે તેવાં ઘરેણાં કે ભરત ભરેલાં લૂગડાં પહેર્યાં હોય પણ તે શું બાળવાનાં ?
ગંગા૦—હોય નશીબની વાત. એમાં શું ? જેમ તેમ મન વાળવું. શું કુંભારના ઘરનું હાલ્લું છે કે બદલી લવાશે.
રંગલો૦
उपजाति वृत्त
न शोभते पामरि पामराणां,
मणिर्यथा मर्कटकंठलग्न:।
अंधःपति प्राप्त विलासिनीनां
कटाक्षवाणा विफला भवंति॥ २४
- અર્થ — જેમ ભિખારીને પામરી શોભે નહિ, માકડાની કોટે મણિ શોભે નહિ, તેમ આંધળો ધણી પામેલી સુંદરીના નેણના ચાળા નિષ્ફળ જાય, માટે શોભે નહિ.
જમના૦— અરે રાતે દેખતો નથી, એની તે મને ઝાઝી બળતરા નથી; પણ ખોટી પતરાજી રાખે છે, તે જોઇને મને ઘણી બળતરા થાય છે.
રંગલો૦—
मिथ्या, अभिमानी मनुष, ठाली करे ठगाइ;
ગંગા૦— ખોટી પતરાજી શી રીતે રાખે છે ?
જમના૦— દહાડા છતાં વાળુ કરીને બારણાં બંધ કરીને ઘરમાં પેશી જાય છે. કોઈ આવે તો તેને કહેવરાવે છે કે હું તો રાતે અનુષ્ટાન કરૂં છું, માટે કોઇને મળતો નથી.
ગંગા૦—એમ કરીને પોતાની ખોડ છાની રાખે છે ?
જમના૦— છાની તો ધૂળે રહેતી નથી. જેમ છાની રાખવાની તદબીર કરે છે, તેમ તેમ લોકને હસવાનુ થાય છે. અને વધારે ચરચાય છે.
રંગલો૦—
जेमां गुण के अवगुण एके, छानुं कदी रहे नहि छेके;
छाने छळथी छानुं राखे, दुनियां देखे तेवुं दाखे। २६
ગંગા૦— હશે, તેમાં તારે શું ?
જમના૦— તે ખોટી પતરાજી કરે છે, તેથી લોકો મારા આગળ કહી કહીને મને દાઝે બાળે છે.
ગંગા૦—તેને મોઢે કોઇ કહેતું નથી ?
જમના૦—ઘણાએ કહે છે; અને 'રતાંધળો' કહીને નાનાં છોકરાં પણ ખીજવે છે. પછી ઇંટો લઇને છોકરાંને મારવા દોડે છે.
ગંગા૦—ત્યારે તું શિખામણ દઇએ નહિ, કે જેમ જેમ ખીજાશો તેમ તેમ લોકો વધારે ખીજવશે.
જમના૦—અરે બાઇ, મારી શિખામણ તે માને !
उपजाति वृत्त
कही सुणावो शुभ के'ण काने,
मिथ्याभिमानी मुरखो न माने;
खरुं कहेतां उलटोज खीजे,
कुपात्रने बोध कदी न कीजे २७
ગંગા૦—એમ તો મારો ધણી સારો છે. આપણે કાંઇ સારી સલાહ આપીએ તો માને છે; અને જ્યારે મારા ઉપર બહુ ખુશી થયા, ત્યારે હરખથી એક સોનાનો હાર ઘડાવીને મારે વાસ્તે લાવ્યા.
જમના૦— મારા ધણી પાસે તો હું કશું માગું તો કહે છે કે ચુલામાંની રાખ લે.
ગંગા૦—મારો ધણી તો મને કહે છે કે હું તને કોઇ કોઇ વખત થોડી થોડી રકમ આપું તે તું સાચવીને રાખજે; કેમકે ખરી વખત કામમાં આવે. પછી ઘણીક વાર એક રૂપૈયો બે રૂપૈયા આપીને કહેશે કે લે રાખ્ય, લે આ રાખ્ય.
જમના૦—
वसंततिलका वृत्त
ले राख्य राख्य तुज वल्लभ वाणि दाखे;
जे राख राख, मुजने भरथार भाखे;
सोंपे तने हरखथी शुभ हर स्वामि,
हुं तो हवे मुज पतीथकि हार्य पामी। २८
(એમ કહીને કપાળ કુટે છે.) (પડદો પડ્યો.)
ગાનાર ગાય છે—"મેલ મિથ્ય અભિમાન" ઇત્યાદિ.