તુલસી-ક્યારો/એ બરડો
| ← મરતી માએ સોંપેલો | તુલસી-ક્યારો એ બરડો ઝવેરચંદ મેઘાણી |
ભાસ્કરનો ભૂતકાળ → |
આ પ્રકરણને આપ અહીં સાંભળી પણ શકો છો. |
સસરાના શબ્દે શબ્દે કંચનના મનનું ત્રાજવું ઝોલાં ખતું રહ્યું. થોડી વાર શંકા સજ્જડ બને છે કે સસરા મને ઓળખી કાઢીને જાણીબૂઝીને આ મર્મઘાતો કરી રહ્યા છે, તો વળતી ક્ષણે પલ્લું બીજી બાજુએ નમે, કે બુઢ્ઢાએ મને ઓળખ્યા વગર કેવળ પોતાની મૂવેલી પુત્રવધૂ પ્રત્યેના સ્નેહનો ને માનનો સંઘરો જ ઠાલવવા માંડેલ છે.
ત્રાજવાની દાંડી હાલકલોલ બનતી રહી અને છેવટે બેઉ પલ્લામાં કંચનની કલ્પના જીવતાં બે માનવીઓને જોખી રહી : દેવુની બા અને સસરો. જગતની એ પણ એક અપરૂપ જોડલી.
દેવુની બાની મરણ-પથારીનું એ ટૂંકું જ વર્ણન બસ હતું : મરતે મરતે પણ એ સ્ત્રીએ પોતાની શોક્ય બની આવનાર કોઈક અજાણી નારીની અગવડ સગવડ વિચારેલ હશે ! આટલી ઝીણવટથી, આટલી ચોકસાઇથી !
એ જ સ્ત્રીનો જણ્યો મને પારકીને, મને અતડીને, મને ભાગેડુને, મને હરાયા ઢોરને 'બા'કહી બોલાવતો બોલાવતો મૃત્યુ-મુખમાં ધસી ગયો. જવાનું મન નહોતું. દેવુના ઓપરેશનનું પરિણામ જોઇને જવું હતું. એવામાં ઓપરેશન-થીએટરનાં બંધ બારણાંની અંદર એક ધડાકો થયો. ધબાંગ દેતું કંઈક પડ્યું, વાઢકાપના હથિયારોનો મોટો ઢગલો જાણે નીચે વેરાયો હોય તેવા ખણખણાટો થયા. ને ઓપરેશન કરતા સર્જનની દબાયેલી, હળવી, છતાં ભયંકર લાગે તેવી ચીસ સંભળાઈ :
'ઓ માય ગૉડ ! યુ બ્રુટ ! જલદી નવું પાણી મૂકો, જલદી હથિયારો ફરી ઉકાળો, ક્લોરોફોર્મ ઊતરી જાય છે, કેઇસ માર્યો જશે.'
'એ શું થયું !' ડોસા ચમક્યા "'દેવુને કાંઇ થયું ! હેં ? તમે કાંઇ સમજ્યાં ? હેં મારા દેવુને-'
તેનો જવાબ કંચન કંઇ આપવા જાય ત્યાં તો દરવાજા બહારથી એણે અંદર આવતી એક મોટર દીઠી. દીઠા ભેળી જ, ગોવાળ જેમ ગાયને ઓળખે તેમ એણે મોટરને ઓળખી. હાંકી આવતા વીરસુતને પણ દીઠો.
સમસામા ઊભા રહેવાની છાતી છે ? કલેજું તૈયાર છે ? કાંઈક બોલાચાલી, કોઈ અપમાનજનક શબ્દોની ટપાટપી, કોઈ બેઅદબી, મજાક, અથવા છેવટે મૂંગું મૂંગું પણ પ્રત્યક્ષ થવું, એ સહી શકાશે ? ધિ:કાર છૂટશે કે સ્નેહ !
એક જ ઘડી -અને કંચનનાં વિચારચક્રોએ આવા પચીશ-પચાસ આંટા લઇ લીધા. એનાં લમણાં ધડાક ધડાક થયાં, હમણાં જાણે ચામડી ચિરાશે ને આવેશોના અંગારા વેરાશે.
કંચન બાજુની પરશાળ તરફ સરકી ગઈ. એકદમ ઊપડતે પગલે.
મોટરમાંથી વીરસુત ઊતર્યો ત્યારે પિતા ત્યાં એકલાજ ઊભા હતા. આવીને એણે પૂછ્યું : 'કેમ છે ? શી હકીકત છે ?'
પિતા જવાબ ન આપી શકયા. ઓપરેશનના ઓરડામાં જાણે એકસામટાં એટલાં બધાં માણસોના શ્વાસ એકાએક રૂંધાઈ ગયા હતા. પિતા નયનો મીંચીને અસ્ત થતા સૂર્ય તરફ હાથ જોડી ઊભા હતા.પિતાએ જાણે કોઈ મૌનવ્રત ધારણ કર્યં હતું, વીરસુત કોને પૂછે ? એકાએક એની આંખો જમણી બાજુ લંબાયેલી લાંબી લાંબી પરશાળ પર ચાલી. એક સ્ત્રી ઊપડતે પગલે સામા છેડાનાં પગથિયાં ઉતરતી હતી. એની પીઠ એક જ ઝબકારો કરીને અદૃશ્ય બની.
ઘણી વાર પીઠ પણ ચહેરા જેટલી જ પિછાન આપતી હોય છે. વીરસુતને થયું કે આ પીઠ ક્યાંઈક ખૂબ ખૂબ જોઈ છે. પીઠ તો કંચનની જ વધુમાં વધુ જોવી પડેલી ખરી ને! કેમ કે જીવનમાં વધુ ભાગ રિસામણાંએ જ ભજવ્યો હતો. બહાર ગયાં હોય ત્યારે પણ રિસાયેલી પત્ની આગળ ને આગળ ચાલી જતી, પાછળ પાછળ પતિનાં હતાશ પગલાં ઘસડાયે જતાં; એકને પોતાની રીસ પીઠ પર જ બતાવવાની આદત પડી હતી, બીજાને એ પીઠ સોંસરી છૂરી ઘોંચી દેવા દિલ થતું હતું. ઘરમાં પણ રાતોની રાતો કંચન બરડો બતાવીને બેસી રહી હતી.
કંચન હશે ! હો કે ના હો, મારે શું ? હવે શો સંબંધ રહ્યો છે ? આંહીં શહેરમાં પાછી આવી છે એ તો ખબર છે. છેલ્લા મનીઓર્ડરની પહોંચ પર પણ આંહીંની જ છાપ હતી. ને પછી એક પૂછડા-શીંગડા વગરનું પોસ્ટકાર્ડ આવ્યું હતું કે 'હવે પછીનું સરનામું અમુક અમુક - અમદાવાદ.'
કુતૂહલને એ વધુ વારી ન શક્યો. પિતાને અસ્ત થતા સૂર્ય પ્રતિ મૂંગી વંદના કરતા છોડીને, દેવુની તબિયત માટે જાણવાની જિજ્ઞાસાને પણ મુલતવી રાખી, લાંબી પરશાળ પર પોતાનાં ટેનીસ-બૂટ વડે લસરતો જ્યારે એ સામેની પગથી પર પહોંચ્યો ત્યારે એ પરિચિત બરડાવાળી નારી દૂર દૂર પગલાં દઈ રહી હતી, વચ્ચે વચ્ચે થોડી થોડી વારે થંભતી હતી, પાછા ફરવું હોયની જાણે, પણ પરાણે કોઇ ધકેલી ઉપાડી જતું હોયની જાણે, એવો કોઈ ઉચ્ચાર એની ગતિમાં હતો-ને એની પીઠ જાણે દૂરથી કંઇ બોલું બોલું કરતી હતી.
ના રે ના ! કંચનની તે આવી મુફલિસ દશા હોય ! એની તો મોટરસવારી જ હોય. ને એ ચાલી જતી હોય તો સાડીનો છેડો એના માથા પર શેનો હોય ? એ તો ગરદનથી નીચે ઢળતો હોય ને ! અને ગરદન કેવી ઘાટીલી સંઘેડાઉતાર, કેવી ગુલાબી, કેવી માર્દવભરી દેખાતી હોય ? ચોટલાની છૂટી વેણીને છેડે સોનેરીભર્યાં શ્યામ ઊનનાં ફૂમકાં કેવાં ફંગોળા લેતાં જતાં હોય !
હાય રે હતભાગી જીવ ! આંહીં એક અજાણી નારીના બરડાની જિજ્ઞાસાએ દોડ્યા આવવાની કેવી પામરતા ! ભાભી જાણે તો શું ધારે ?
પરશાળ પર પાછો ચાલતો આવ્યો ત્યારે ભદ્રાના જ વિચારો આવ્યા. મર્માળું મોં મલકાવતાં ભદ્રા ભાભી તરવરી રહ્યાં. ભદ્રાના બોલના ભણકારા વાગ્યા : 'થોડુંક ખમી ખાશો તો સૌ સારાં વાનાં થઇ રે'શે. ખીલે આવ્યા વગર ઢોર ક્યાં જઇ ઝંપશે ? બે દા'ડા વે'લું કે બે દા'ડા મોડું ઇ તો, હો ભૈ ! પણ એ આવ્યા પછી અમને તો કાઢી જ મેલશો ને હેં ભૈ !'
પણ આ વિચાર શા માટે ? કંચન પાછી ફરે એ હવે જરૂરનું રહ્યું છે ? હું શું આત્મતૃપ્ત નથી ? ભદ્રા ભાભીમાંથી મને શું નથી સાંપડી રહેતું ! એની અક્કેક મીટમાં મીઠો મહેરામણ લળકે છે ને ! એનો દેહસ્પર્શ અશક્ય ભલે હો, એનો સ્નેહસ્પર્શ કંઈ ઓછો ઉષ્માવંત છે ? એ સ્નેહ, એ મુખમલકાટ, એ હૈયા-હૂંફ, એ લાલન-વાણી, અને એ મીઠા ઠપકા -
ભાભીના ભાવમાં ભીંજાતો એ કંચનની સ્મૃતિને દૂર કરીને પાછો આવ્યો ત્યારે ઓપરેશન-રૂમનું દ્વાર ઊઘડ્યું હતું, ડોક્ટર રૂમાલ વતી મોં લૂછતા બહાર નીકળ્યા હતા. તેમણે વીરસુતને જોતાં જ કહ્યું -
'હલ્લો ! તમારો પુત્ર છે ને ? આભાર પ્રભુનો : મારા હાથ પર આજે મનુષ્યવધની કાળી ટીલી ચડી જાત.'
'શું થયેલું ?'
'બરાબર છેલ્લી પળે જ ઓજારોનું તપેલું પડી ગયું, ને ક્લોરોફોર્મ ઊતરી જતું હતું. હવે લહેર કરો. છોકરાની જિંદગીની હું સોએ સો ટકા ગેરન્ટી આપું છું.'
'આભાર તમારો ડોક્ટર !'
'તમને બીજી બાબતનાં પણ અભિનંદન આપવાનું આજે અનાયાસે શક્ય બને છે. આપણે ક્લબમાં તો મહિનાઓ થયાં મળેલા નહિ એટલે ખબર નહોતી.'
'શાની ?' ભદ્રામાં આત્મતૃપ્ત બનેલો વીરસુત ક્લબોમાં નહોતો જતો એ વાત ખરી હતી.
'તમારી ટ્રેજેડીના સુખદ 'ટર્નની.'
'હું તો કશું જાણતો જ નથી ડૉક્ટર ! આપ શું કહો છો ?'
'અરે વાહ ! મેં દીઠાં - કંચન બહેન જ આને ગાડીમાં લઇને આવ્યાં છે; ક્યાં ગયાં ?' ડૉક્ટર ચોમેર જોવા લાગ્યા.
'તમારી શરતચૂક થતી હશે ડોક્ટર ! કંઈ નહિ એ તો. તમારી લાગણી માટે આભાર.' 'પણ તો પછી તમને ટેલીફોન કોણે કર્યો ?'
'ઘેરથી કહ્યું કે ફોન પર કોઈક ઇસ્પીતાલનું માણસ હતું.'
પિતા તો આ વાતો વખતે અંદર જઇ ઝોળીમાં મુકાતા દેવુના દેહને પડખે ઊભા હતા. એનો પ્રાણ હજુ પ્રાર્થનામય હતો. એને બીજું કશું ભાન કે જ્ઞાન નહોતું. પણ પેલી સ્ત્રી ચાલી ગઇ તેને તો એની આંખો શોધતી હતી. એ રહી હોત તો અત્યારે નિશ્ચિંત મને જઈ શકતને બાપડી ! કોઈ ભલી બાઇ હતી. હું પણ બુઢ્ઢો કેવો નાદાન ! એનું નામ ઠામ પણ પૂછ્યું નહિ.
'હેં બાપુ,' વીરસુતે દેવુના બિછાના વાળી ઓરડીમાં ગયા પછી પૂછ્યું : 'કોણ આવ્યું હતું દેવુને લઈને ? તમે આવ્યા ત્યારે કોઈ હતું ખરૂં ?'
'એક બાઈ હતાં. એની જ ગાડી સાથે દેવુની સાઈકલ અથડાણી હતી. પણ હું એને ઓળખતો નથી. કોઈ અજાણી અને શરમાળ બાઈ લાગી. મોં સહેજ દેખાયું તે પરથી......કાંઇ નહિ ! એ તો જીવ જ અભાગી છે......ભળતી કલ્પનાઓ જ કર્યા કરે છે. હશે બાપડા કોઈ સુખી ઘરની પૂત્રવધૂ.'
'પુત્રવધૂ' શબ્દ વીરસુતને ડંખ્યો. એ દેવુ તરફ જોઈ ગયો. ને વૃદ્ધ પિતાનું મન પેલી ચાલી ગયેલી સ્ત્રીની અધૂરી નિહાળેલી મૂર્તિ પાછળ વધુ ને વધુ આંટા મારવા લાગ્યું.