દાદાજીની વાતો/સૌરાષ્ટ્રના લાક્ષણિક વાક્યપ્રયોગો
| ← ૫. ચંદ્ર અને બુનો | દાદાજીની વાતો સૌરાષ્ટ્રના લાક્ષણિક વાક્યપ્રયોગો ઝવેરચંદ મેઘાણી |
શબ્દકોશ → |
સૌરાષ્ટ્રના લાક્ષણિક વાક્યપ્રયોગો
અંજવાળી તોય રાત: જેમ રાત્રિ ચંદ્રના પ્રકાશવાળી હોય છતાં પણ દિવસ જેટલી ભયમુક્ત નથી, તેમ સ્ત્રી ચાહે તેવી શૂરવીર હોય છતાં તે સ્ત્રી જ છે - એનાં સ્ત્રીપણાંને સહજ નિર્બળતા કે જોખમ તો છે જ.
આજની ઘડીને કાલ્યનો દી: સદાને માટે એ સમય તો ગયો તે ગયો.
આંસુડાંના શ્રાવણ-ભાદરવો હાલ્યા જાય: શ્રાવણ - ભાદરવાનો વરસાદ વરસતો હોય, તેવી અવિરત અશ્રુધારા બેય આંખમાંથી વરસે.
ઊગ્યો એને આથમતાં વાર લાગશે: યૌવનનો હજુ આરંભ જ થયો છે. કટોકટીના એ કાળને વીતતાં વાર લાગશે. વાસનાઓ સંતાપશે.
કુંભાર દોરી ચડાવીને ચાકડેથી માટલું ઉતારી લે એમ માથું વાઢી લીધું: માથું કાપવામાં શૂરવીરોને જે સહેલાઇ પડે છે, તેનો સચોટ ખ્યાલ આ ઉપમામાંથી મળે છે.
કૂડનાં ધૂડ: દગો કરનારનાં યત્નો ધૂળ જ મળે.
કેડિયાની કસો તૂટવા મંડે: મનુષ્યને અતિહર્ષ થતાં છાતી ફુલાય, અને તેથી અંગરખો ખેંચાતાં કસો તૂટે : અતિ આનંદની ઊર્મિ.
કોઇકોઇનાં કપાળમાંથી બે આંકડા ભૂંસી ન શકે: તકદીરમાં નિર્માયું હોય તેમાંથી લગાર પણ લોપાતું નથી; સહુ પોતપોતાના તકદીર ભોગવે છે.
ગોળની કાંકરી ખાવી: વેવિશાળ કરવું (વેવિશાળ કરતી વખતે ગોળ ખાવાનો નિયમ છે.)
ઘેંસનાં હાંડલાં કોણ ફોડે?: ઘેંસ હલકું અનાજ ગણાય છે, માટે ભાવ એ છે કે યુદ્ધમાં સામાન્ય સૈનિકને શીદ મારવો? મારવો તો સરદારને મારવો.
(વિધાતા) ચપટી મીઠું નાખતાં ભૂલી ગઈ: વિધિએ (એ માણસને) જરા પણ અક્કલ હોંશિયારી ન બક્ષ્યાં.
(પનિયારી) ચિત્રામણમાં લખાય ગઈ: આશ્ચર્યમાં એટલી બધી સ્તબ્ધ બની ગઈ કે જીવતી સ્ત્રીઓ હોવાને બદલે જાણે ચિત્રની પુતળીઓ હોય તેવું લાગે છે. અત્યંત આશ્ચર્યચકિતતા સૂચવનાર રૂપક.
ચોળિયું પારેવું ત્રણ વિસામા ખાય: કોઇ ઇમારતની અતિ ઊંચાઇ કોઇ કૂવાનું અતિ ઊંડાણ બતાવવાનો આ વાક્યપ્રયોગ છે. એની ટોચ કે તળિયે એક જ ઝપાટે કબૂતર ન પહોંચી શકે પણ પહોંચતાં પહોચતાં એને ત્રણ વાર વિશ્રામ લેવો પડે.
જીભ વાઘરી વાડે જાય: દિલ ક્ષુદ્ર (વાઘરીઓના જેવું) બની જાય.
ઢોલ ઢમકે પાણી: મારવાડ દેશ; મારવાડના કૂવાઓ અત્યંત ઊંડા હોવાથી કોસ ચલાવનાર આદમીને એટલો બધે દૂર બળદ હાંકી જવું પડે છે કે એક માણસ કૂવે ઊભો રહીને, જ્યારે કોસ નીકળે ત્યારે ઢોલ વગાડે તો જ કોસ હાંકનારને પાછા વળવાની ખબર પડે.
થાળીનો ઘા કર્યો હોય તો ધરતી માથે ન પડે: લોકોની અતિશય ગીરદી સૂચવનારા શબ્દો - એટલી બધી ભીડાભીડ કે થાળીનેય નીચે પડવાની જગ્યા નહિ.
બાર બાર મૂઠ્ય કેફના તોરા ચડ્યા: અફીણ ખાવાથી સારી પેઠે મસ્તી ચડી ગઈ.
રૂંઝયું ફુંઝ્યું વળે છે: સૂર્યાસ્તનાં અજવાળાં સંકેલાતા જાય છે.
વિધાતાનાં લેખમાં મેખ મારી: વિધિનાં નિર્માણ મિથ્યા કર્યા.
સગો હાથ ન દેખાય એવી અંધારી રાત: માણસ પોતાના હાથને પણ ન જોઇ શકે, એ અંધકારની અતિશય ગાઢતા બતાવે છે.
સમી સાંજે સોપો પડી ગયો: કેમ જાણે મોડી રાત થઈ હોય ને માણસો સૂઇ ગયાં હોય તેવો સૂનકાર વ્યાપી ગયો.
સવામણની તળાઈમાં સૂઇ રહેવું: નિશ્ચિંત રહેવું.
સંજવારીમાં સાચાં મોતી વળાય: સમૃદ્ધિ બતાવે છે.
(બાવાનો જીવ) સાતમી ભોમકાને માથે: સમાધિ ચડાવી બાવાએ ધ્યાન ધર્યું.
સાંસો ખાલ્ય મેલે એવી ઝાડી: ઝાડી એવી ગીચ કે સસલું પણ અંદર પેસવા જાય તો એની ચામડી ઊતરડાઈ જુદી પડી જાય.
સોનાનાં નળિયાં થવાં: પ્રભાતના તડકા ચડી જવા. (તડકામાં નળિયાં સોનેરી દેખાય છે.)