પિતામહ/પ્રકરણ ૧૧
| ← પ્રકરણ ૧૦ | પિતામહ પ્રકરણ ૧૧ પ્રહલાદ બ્રહ્મભટ્ટ |
પ્રકરણ ૧૨ → |
મત્સ્યગંધાના સૌંદર્ય પર સ્થિર થતી ગઈ તેમ તેમ તેમનાં વૈરાગ્યના, ત્યાગના, તપના, મનોભાવ પર મત્સ્યગંધાના સૌંદર્યના જાદુની અસર જામવા લાગી.
હલેસાં મારતી મત્સ્યગંધા પણ આ ઋષિના ભરાવદાર દેહ ને આંખોના કામણને ઉત્સુકતાપૂર્વક નિહાળતી હતી. તેમને વિષે તે જાણવા ઉત્સુક હતી. બન્ને મૌન હતાં. ગંગાના જળ પર હોડી દોડતી હતી, પણ બન્નેના મનોપ્રદેશ પર સ્વપ્નાં અંકિત થતાં હતાં.
આખરે પરાશર ઋષિએ જ મૌનનો ત્યાગ કરીને પ્રશ્ન કર્યો : ‘શું નામ તમારું ?’ ઋષિના પ્રશ્નથી જાણે લજ્જિત થઈ હોય એમ મત્સ્યગંધા નીચી નજરે એનું નામ સંભળાવી રહી : ‘મત્સ્યગંધા’ તેણે કહ્યું.
‘વાહ ! જેવું અદ્ભુત મોહક સૌંદર્ય તેના દેહને મઢી રહ્યું હતું તેવી જ મૃદુ, મીઠી વાણી પણ હતી. ઋષિને મત્સ્યગંધામાં રસ પડવા માંડ્યો.
‘ઘરમાં કોઈ પુરુષ નથી તે તારે આ તાપમાં હોડી ચલાવવી પડે છે?’
‘પિતાજી છે, પણ હમણાં બિછાનાવશ છે એટલે તેમની કામગીરી માટે સંભાળવી પડે છે.’ મત્સ્યગંધાને પણ મૌન અકળાવતું હતું. એટલે ઋષિએ મૌનનો ભંગ કર્યો તેથી તે ઉત્સાહી બની રહી. તે પણ ઋષિએ આરંભેલા વાર્તાલાપને ચાલુ રાખવા માંગતી હતી.
તેણે પણ ઋષિનો પરિચય મેળવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, ‘આપ ક્યાં જશો?’
'સામે કાંઠે, ત્યાંથી થોડે દૂર મારો આશ્રમ છે. ‘ઋષિએ જવાબ દીધો ને પ્રશ્ન કર્યો, તેં કદી પરાશર ઋષિનુ નામ સાંભળ્યું છે?’ ને પોતે જ કહ્યું, ‘તેં ક્યાંથી મારું નામ સાંભળ્યું હોય ? આ હોડીમાં હું પ્રથમ વાર જ બેસું છું. આશ્રમ છોડીને ક્યાંય જતો જ નથી ને?’
‘ધન્ય ભાગ્ય મારા !’ મત્સ્યગંધાએ આભારવશ જવાબ દીધો. ને ઉમેર્યું, ‘મારી હોડી પાવન થઈ.’
બંને શાંત હતાં, છતાં બંનેના મનમાં ભાવો જાગતા હતા. બંને વાર્તાલાપ લંબાવવા ઇચ્છતા હતાં, પણ કોણ પ્રારંભ કરે તેની પ્રતિક્ષા કરતાં હતાં.
હોડી ગંગાના જળ પર દોડતી હતી. મત્સ્યગંધા હળવે હાથે હલેસાં મારતી હતી ત્યાં વિરુદ્ધ દિશામાંથી પવનના સુસવાટા શરૂ થયા. હવે મત્સ્યગંધા પણ સાવધ થઈ હોય એમ જાણે તેણે જોરજોરથી હલેસાં મારવા માંડ્યાં, પણ પવનના સુસવાટા ઘણાં જ જોરદાર હતા. હોડી પણ અસ્થિર બનીને આમતેમ ડોલતી હતી. આ તોફાન સામે મત્સ્યગંધાની તાકાત ખૂટી પડી. તે ખૂબ થાકી ગઈ હોવા છતાં પણ તેને હલેસાં મારવા પડતાં હોવાથી તેના ખૂબસૂરત ચહેરા પર હતાશાની વાદળી છવાઈ ગઈ. તેની ગતિ ધીમી પડી ને પરિણામે પવનની જોરદાર થપાટોથી હોડી અસ્થિર બની ગઈ હતી.
મત્સ્યગંધાના સોહામણા ચહેરા સામે અપલક દૃષ્ટિ નાખી બેઠેલા ઋષિ પણ મત્સ્યગંધાની સ્થિતિથી અકળાતા હતા. હોડીની ગતિ સાવ મંદ પડી ગઈ હતી, ને પવનની ઉપરાઉપરી પડતી થપાટોથી તેની અસ્થિરતા પણ વધી ગઈ હતી.
‘લાવો, હલેસાં મને દો. તમે ખૂબ થાકી ગયાં લાગો છો. પવન પણ ખૂબ જોરથી થપાટો લગાવે છે. મને ભય છે કે કદાચ હોડી જળસમાધિ લે.’ ખૂબ થાકી ગયેલી મત્સ્યગંધાના હાથમાંથી હલેસાં લેવા તેની નજદિક બેસીને ઋષિ કહી રહ્યા, ‘મારે હજી ઘણું કરવાનું બાકી છે એટલે હોડીને જળસમાધિ લેવા દેવી નથી.’
ખૂબ શ્રમિત થયેલી મત્સ્યગંધાએ પણ ઋષિના હાથમાં હલેસાં દેતાં નિરાંત અનુભવતી હોય એમ બોલી, ‘તમારો સથવારો સમયસરનો મળ્યો. હું પણ થાકી ગઈ હતી, હોડીની અસ્થિરતાનો મને પણ ભય હતો.’
‘હવે નિરાંતે આરામ કરો. હું તમામ તાકાતથી હોડીને સામે કાંઠે જરૂર લઈ જઈશ.’ સામા પવન સામે હોડીની ગતિને વધારવા જોરજોરથી હલેસાં દેતાં ઋષિ બોલ્યા.
પરાશર ઋષિને પણ હલેસાં દેતાં ઘણું જ જોર કરવું પડતું હતું. અને હોઠ ભીડીને પોતાની તમામ તાકાતથી હોડીની ગતિ વધારવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. મત્સ્યગંધા ચિંતાભરી નજરે તેની સામે જોઈ રહી હતી, ઋષિ પણ થાકી ગયા છે એમ તેને લાગતું હતું.
તે ઊઠી જ્યાં ઋષિ બેઠાં બેઠાં હલેસાં દેતા હતા ત્યાં તેમની નજદીકમાં પહોંચી. તેમના એક હાથમાંના હલેસાને પકડતાં બોલી, 'તમે થાકી ગયા છો. લાવો એક હલેસું હું દઉં ને બીજું તમે દો. બંને થઈને આપણે હોડીને સલામત સ્થાને લઈ જઈશું.’
ઋષિને મત્સ્યગંધા તેની પડખે ગોઠવાઈ તેનો અપૂર્વ આનંદ હતો. હવે તો મત્સ્યગંધાના સ્પર્શસુખનો પણ અનુભવ કરી રહ્યા. આ સ્પર્શસુખનો આસ્વાદ વધુ ને વધુ માણવા ક્ષણે ક્ષણે મત્સ્યગંધાના બીજા હાથ પર પોતાનો હાથ મૂકીને કહેતાં, ‘તમે થાકી જાવ ત્યારે મને આપી દેજો.’
‘તમે બંને હાથે હલેસાં મારશો ?’ સ્મિત રેલાવતી મત્સ્યગંધા પૂછતી, ‘તમે પણ થાકી જશો પછી ?’
‘પછી આશ્રમમાં જઈ આરામ કરીશ, પણ તમે તો પાછા આ પવનના તોફાન સામે થઈને હોડીને સામે કાંઠે લઈ જશો ને ? ખૂબ શ્રમિત થશો. આરામ ક્યાં મળશે?’
ઋષિના દિલનો ઉમળકો જણે ઊછળી પડ્યો હોય એમ બોલ્યા, ‘હવે આપણે કાંઠા નજદિક છીએ.’ ને ઉમેર્યું, 'તમે હોડીને કાંઠા પર લંગારીને થોડો આરામ કરવા આશ્રમમાં આવો. પવન શાંત થાય પછી પાછાં ફરો તો ?’
મત્સ્યગંધા ઋષિના નિમંત્રણથી ઉત્તેજિત થઈ. તેને પણ હવે ઋષિનો સમાગમ ગમતો હતો. ઋષિ તેના હાથ પર પોતાનો હાથ મૂકતા ત્યારે તે રોમાંચ અનુભવતી. તે ઇચ્છતી કે ઋષિનો હાથ તેના હાથ ઉપર જ રહે ! એટલે ઋષિના નિમંત્રણથી તેની ઊર્મિ ઊછળી પડી. તેના રોમરોમ પુલકિત થઈ ગયા.
‘પણ મારે સામા કાંઠે તરત જ પાછા ફરવું જોઈશે.’ મત્સ્યગંધા આશ્રમમાં ઋષિ સાથે થોડી ક્ષણોનો સહવાસ માણવા ઉત્સુક હતી. છતાં તેણે વિવેક કર્યો, ‘તમને પરેશાન કરવાની જરૂર પણ શી છે? આખરે આશ્રમમાં સ્ત્રીને સ્થાન પણ ન હોય ?’ તેણે ઋષિ સામે પ્રશ્નાર્થ દૃષ્ટિ માંડીને કહ્યું, ‘પવનનું તોફાન શાંત થાય ત્યાં સુધી હું… કાંઠા પર બેસી રહીશ.’ ને ઉમેર્યું, ‘ અમારા જીવનમાં આવી ક્ષણો તો રોજની હોય છે.’
ઋષિ મત્સ્યગંધાના સૌંદર્યને પામવા માટે ઘણો ઉત્સુક હતો. આશ્રમમાં તે આ સૌંદર્ય મઢેલી યૌવના સાથેનું સાંનિધ્ય માણવા તેને ઈજન દેતો હતો.
‘કાંઠે બેસીને પવનની થપાટોનો અનુભવ કરવો તેના કરતાં આશ્રમમાં શાંતિથી થોડો વખત આરામ કરવામાં કોઈ મુશ્કેલી તો નથી ને?’ ઋષિએ પ્રશ્ન કર્યો ને સ્પષ્ટતા કરી, ‘આશ્રમમાં મહિલાઓ નથી, પણ કોઈ વખત મુશ્કેલીમાં મુકાયેલી મહિલા થોડો સમય આશ્રમમાં આરામ કરે તેથી આશ્રમની પવિત્રતા અભડાઈ જતી નથી.’ તેણે સ્પષ્ટતા કરતાં ફરીથી આગ્રહ કર્યો, ‘પવન શાંત થાય ત્યાં સુધી તમે આશ્રમમાં નિરાંતે આરામ કરી શકો છો.’ ને પૂછ્યું, ‘આવો છો ને?’
‘તમે મને આ તોફાનમાં પણ સલામત રીતે આ કાંઠે પહોંચતો કર્યો તેનું ઋણ હું ક્યારે ચૂકવવાનો હતો ?’
મત્સ્યગંધા પણ ઋષિનો સહવાસ માણવા તત્પર હતી. ઋષિની છાયા તેના દિલદિમાગ પર પથરાઈ ગઈ હતી. ભરાવદાર કાયા, તેજભર્યો ચહેરો ને મુગ્ધકર નેનાંથી મત્સ્યગંધા પણ તેના પર વારિ ગઈ હતી. ક્ષણે ક્ષણે તેના હાથના સ્પર્શના સ્પંદન સુખનો અનુભવ કરતી હતી.
‘ભલે, આપ જેવા પરમ તપસ્વી ઋષિની ઈચ્છાની અવગણના કરવાની મારામાં તાકાત નથી.’ આખરે મત્સ્યગંધા ઋષિના આશ્રમમાં જવા તૈયાર થઈ. પવનના સખત તોફાનમાંથી હોડીને સલામત કિનારે લાંગરીને બંને જણાં આનંદ અનુભવી રહ્યાં. બંનેની આંખોમાં આનંદનું અનોખું દૃશ્ય રમતુ હતું. બંને જણાં જાણે કાંઈ પામ્યાં હોય તેવો સંતોષ અનુભવતા હતાં.
પરાશર ઋષિનો આશ્રમ પ્રથમ દૃષ્ટિએ જ ગમી જાય તેવો હતો. વૃક્ષોની ઘટા વચ્ચે આશ્રમ હતો. વૃક્ષોની ડાળો પર પંખીઓ કલરવ કરતાં હતાં. નદીકાંઠાથી થોડે દૂર એકાંતમાં આશ્રમ આવ્યો હતો.
તપસ્વી તપમાં સદા મસ્ત રહે, દુન્યવી કોઈ પ્રલોભન તેને સ્પર્શે નહિ ને નિજાનંદમાં જ જીવન વ્યતિત થાય એટલા માટે તપસ્વીઓ, ઋષિમુનિઓ સંસારની માયા તેમને સ્પર્શે નહિ એ માટે પોતાનો આશ્રમ દૂર રાખે છે. પોતાનો આશ્રમ નદીકાંઠાથી દૂર હતો તેની સમજ દેતાં ઋષિએ કહ્યું, ‘તમે નિરાંતે આરામ કરો. હું ફળાહાર માટેની વ્યવસ્થા કરુ છું.’
‘મારે માટે કોઈ શ્રમ ઉઠાવવાની જરૂર નથી.’ આશ્રમની પરમશાંતિને શીતળતાનો અનુભવ કરતી મત્સ્યગંધા જમીન પર આસન જમાવતાં બોલી.
‘મારે પણ ફળાહાર કરવાનો જ છે ને!’ ઋષિએ કહ્યું. ‘તમને ઠીક લાગે તે લેજો. તમને પણ ક્ષુધા તો લાગી જ હશે ને?’ બોલતાં બોલતાં ઋષિને જાણે જ્ઞાન થયું હાય એમ કહી રહ્યા. 'બપોર થયા છે. તમે હજી સામે કાંઠે જશો, હોડીને ત્યાં જ લંગારશો ને પછી ઘેર જશો. ત્યાં સુધીમાં તો ઘણો જ સમય જશે.’ ને પ્રશ્ન કર્યો, 'ઘેર પહોંચ્યા પછી રસોઈ તો તમારે જ કરવાની હશે ખરું ને?’ ને ઉમેર્યું, ‘એટલે તમે અહીં ફળાહાર કરો એ જરૂરી છે.’
ઋષિ ફળાહાર માટે ફળો લેવા ગયા. હવે આશ્રમમાં એકલી પડેલી મત્સ્યગંધા મનોમન ઋષિ વિષે વિચારી રહી. તેણે આશ્રમમાં ચોપાસ દૃષ્ટિ ફેરવી લીધી ને મનોમન બોલી, આ તે કાંઈ જિંંદગી છે ? વનવગડાનાં પશુપંખી સાથે જિંદગી જીવતા આ ઋષિઓ પણ કેવા રૂક્ષ બની જાય છે?’ તે ઊભી થઈ ને આશ્રમમાં પરાશરની સંપત્તિ વિષે જાણવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ ત્યાં કોંઈ જ નહોતું.
‘આવી જિંંદગીનો શો અર્થ હશે?’ તે મનોમન પ્રશ્ન કરતી હતી પણ તેનો જવાબ મળતો નહોતો.
ત્યાં વિવિધ ફળો સાથે પરાશર ઋષિ આવી પહોંચ્યા, ને મત્સ્યગંધા સમક્ષ ફળોનો ઢગલો કરતાં બોલ્યા, ‘જે ઠીક લાગે તે આરોગો !’ ને તેમણે જ એક ફળ ઉઠાવી, મત્સ્યગંધા સમક્ષ ધરતાં કહ્યું, ‘લો, આ ફળ આરોગો, તમને ગમશે જ.’
મત્સ્યગંધા માટે આ એક સ્વપ્ન હતું. રોજ તે ઘેર ભોજન બનાવતી ને બાપા સાથે તે ભોજન આરોગતી. ક્યારેય બાપાએ પણ તેની સમક્ષ કોઈ ચીજ મૂકી તેને આરોગવા જણાવ્યું નહોતું. આજે આ તપસ્વી ઋષિ તેને ભોજન માટે પોતાનું પ્રિય ફળ ધરતા હતા. તેના મનોપ્રદેશમાં પ્રશ્ન ઊઠ્યો, ‘પોતે કેટલી ભાગ્યશાળી છે?' ને તરત જ મન સાથે આ ભાગ્યને સતત જાળવી રાખવાનો નિર્ણય કર્યો.
બીજા દિવસે મત્સ્યગંધા ઋષિના આશ્રમમાં પહોંચી. તેને આમ અચાનક આવેલી જોતાં ઋષિને નવાઈ લાગી. તે કોઈ પ્રશ્ન કરે તે પહેલાં મત્સ્યગંધાએ આશ્રમની સફાઈનું કામ કરવા માંડ્યું. આમ મત્સ્યગંધા રોજ ગંગા કાંઠે પોતાની હોડી માટેના મુસાફરોની પ્રતિક્ષા કરવાના બદલે હોડીને સામે કાંઠે લઈ જતી. ઋષિના આશ્રમે પહોંચી જતી હતી.
ઋષિ પણ મત્સ્યગંધાના સાંનિધ્યની ઝંખના તો કરતાં જ હતા. મત્સ્યગંધાના દેહમાંથી આવતી સુગંધ તેમને ગમી ગઈ હતી. પરિણામે બને વચ્ચે નિકટતા વધી પડી, ઘણી વખત મત્સ્યગંધા મોડી ઘેર પહોંચતી. તેનો બીમાર બાપ તેની બદલાયેલી રીતથી ચિંંતિત હતો. આખરે તેણે જ મત્સ્યગંધાને પ્રશ્ન કર્યો: ‘હમણાં હમણાં તું ખૂબ મોડી આવે છે ને નાણાં પણ ઓછાં આવે છે, શું થયું છે? હોડીને કાંઈ નુકસાન થયું છે? મુસાફરો મળતાં નથી ? આમ કેમ થયું?’
મત્સ્યગંધા લજ્જાથી ગરદન ઝુકાવી બાપની સામે ઊભી મનમાં જવાબ શોધતી હતી. બાપની ફરિયાદમાં વજુદ હતું. ઘણી વખત મોડી ઘેર પહોંચ્યા પછી તે ભાજન પણ તૈયાર કરતી નહોતી. ઘણી વખત બીમાર બાપ પાસે એકાદ માછલી મૂકીને પોતે જાણે ખૂબ થાકી ગઈ હોય એવો દેખાવ કરી, તરત જ બિછાનાવશ થતી. બિછાનામાં પડ્યા પડ્યા તે પરાશર ઋષિના સાંન્નિધ્ય સુખનાં સ્વપ્નાંમાં ખોવાઈ જતી. બીમાર પિતા અસહાય હતો. એ પોતે હોડી ચલાવીને રોજી મેળવે તટલો સ્વસ્થ નહોતો, પરિણામે તે મનની પીડા ભોગવતો હતો.
મત્સ્યગંધા માતા બનવાની હતી. તેની હાલત વિષે જાણ થતા તેના બાપે પૂછ્યું, ‘કોનો ભારબોજ તું ઉઠાવે છે, મત્સ્યગંધા ?’
શરમના શેરડા ગાત્રો પર જામી પડ્યા. લજ્જા નયનોમાં પથરાઈ ગઈ અને બોજના ભારથી ગરદન પણ ઝૂકી પડી.
તેનો બાપ ક્રોધની જ્વાળામાં સળગતો હતો. તે પરિસ્થિતિ સમજી ગયો હતો. ક્રોધથી તેની કાયા થરથરતી હતી. સક્રોધ તેણે કહ્યું, ‘તો તેની સાથે લગ્ન કરવા હતા, ને ?’
પરાશર ઋષિ લગ્ન કરવા તૈયાર ન હતા. મત્સ્યગંધા સાથેના વ્યવહારથી તેના તપોબળનું સ્ખલન થયું હતું. તેનો સદમો પણ તેના દિલને કોરી ખાતો હતો. તેની બેચેની પણ ખૂબ વધી પડી હતી. તપ, યજ્ઞ, પ્રાર્થના, ભક્તિ બધી જ ક્રિયા સ્થગિત થઈ હતી. આશ્રમના ખૂણામાં બેઠો બેઠો તે પણ પસ્તાવાના અગ્નિમાં શેકાતો હતો.
‘કેવું પાપબળ ઊછળી પડ્યું ? તપોભંગ માટે જ મત્સ્યગંધાને જાણે માર તપોબળથી ડરતા હોય એવા કોઈ દેવતાએ જ તેને મોકલી હશે.’ પરાશર ઋષિ મન સાથે વાત કરતાં હતા. તેમના રોમરોમ પતનથી સળગી રહ્યા હતા. આશ્રમના વાતાવરણમાં પણ જાણે ઉદાસીનતા છવાઈ હતી.
મત્સ્યગંધા તેની સમક્ષ દીનપણે ઊભી હતી. તેના મનમાં પણ ભય હતો. પોતે અપરિણીતા છે. બાપ તેને માટે સુપાત્ર શોધે છે તેનાથી તે અજ્ઞાત ન હતી. બે દિવસ પહેલાં જ માછીમારના પંચનો અગ્રણી તેની દીકરીના માગા માટે આવ્યો હતો. અગ્રણી હતો એટલે તેની વાતની અવગણના નહિ થાય તેવી શ્રદ્ધા પણ હતી.
‘ના, મારી દીકરી એને ન દેવાય હો મોવડી ? બીજે તપાસ કરો.’ મત્સ્યગંધાના બાપે મોવડીને સાફ નન્નો ભણ્યો. મોવડી આ જવાબથી ઉશ્કેરાઈ ગયો. મોવડીની કોઈ વાતનો હજી સુધી કોઈએ અસ્વીકાર કર્યો ન હતો. તેનું જમાતમાં માન હતું. જમાત પર પ્રભુત્વ પણ હતું એટલે મત્સ્યગંધા માટેની પોતાની માગણીનો આવો અસ્વીકાર થતાં તેનો રોષ ભભૂકી ઊઠ્યો.
‘જમાતમાં તારી કન્યા નહિ વળાવે તો કોને દઈશ ?’ મોવડી બોલી ઊઠ્યો. ને સાથે જ કટાક્ષ કર્યો, 'કોઈ રાજકુમાર નજરમાં ભરી બેઠો છું કે પછી કોઈ સાધુડાને દઈશ ?’
‘જેવા તેના નસીબ હશે તેવું થશે, મોવડી !’ મત્સ્યગંધાના બાપે જવાબ દીધો ને ઉમેર્યું, 'દારૂડિયાને મારી દીકરી દેવા માગતો નથી.’
‘દારૂડિયો ? મારો દીકરો દારૂડિયો છે ખરું ને ? મોવડીનો ઉશ્કેરાટનો પારો વધતો હતો. ‘કોણ દારૂ નથી પીતું કહે તો !’ ને પૂછ્યું, ‘તું દારૂ નથી પીતો ?’ ને ફરી કટાક્ષ કર્યો, ‘તો તારું મોં જરા અરીસામાં જો ને પછી બીજાને કહે!’
ગમે તેમ પણ મત્સ્યગંધાના રૂપાળા દેહ સામે જોતાં તે સગર્વ બબડ્યો, ‘મારી દીકરી તો દેવકન્યા છે. કોઈ પણ દેવ તેનો હાથ ઝાલવા તૈયાર થશે.’ પણ મત્સ્યગંધાના વ્યવહારે તેનાં સ્વપ્નાં પણ રોળાઈ જતા જણાયા. ‘હવે આ પાપને કોણ સ્વીકારે ?’ તેની અકળામણ પણ અસહ્ય હતી.
ફરી ફરીને તે મત્સ્યગંધાને પૂછતો હતો, ‘તો તારે એની જ સાથે લગ્ન કરવા હતા ને? જો તેં લગ્ન કર્યાં હોત તો પેલા મોવડીને પણ ઊંંચી ગરદને મૂછો પર તાવ દઈને કહી શક્યો હોત, જો મારી મત્સ્યગંધા કેવાને પરણી ? દારૂડિયા કરતાં તો ઘણો મજાનો છે ને ? પણ હાયરે નસીબ ! આ તો આત્મહત્યા કરવા જેવું તેં કર્યું.
મત્સ્યગંધા પણ જે કંઈ બની ગયું તેની વિષમતાથી પિડાતી હતી. પરાશર ઋષિએ તેને જાકારો દેતાં કહ્યું અને ગુસ્સામાં સંભળાવી દીધું, 'તેં મારો સર્વનાશ કર્યો. હવે મને ભરખી જવો છે? જા, હવે અહીં આવતી નહીં.’
પ'ણ મારા પેટે જન્માર બાળકનું શું કરું? મત્સ્યગંધાએ પ્રશ્ન કર્યો, ‘તેનાં બાપ તો તમે જ છો ને? લોકો સમક્ષ તમારું જ નામ દઉં.’
‘ના. મારું નામ દીધું છે. તો ખબરદાર !’ ક્રોધથી તેની કાયા કાંપતી હતી.
‘ઠીક છે, તમે ના ભણો છો તો હું પણ કાંઈ તેને સંઘરવાની નથી.’
‘જા, તને ફાવે તે કરજે !’ ઋષિએ સંભળાવી દીધુંં.
રોમરોમ જેના ક્રોધથી સળગી રહ્યો હતો તે પિતાને કહી રહી, ‘બાળક જન્મશે તેને તેનો બાપ સંભાળશે. હું તો તેના બાપને સુપ્રત કરીને પછી ભૂલી જઈશ. તેને કદી યાદ પણ નહિ કરું.’
બાપ પણ હવે પરિસ્થિતિ થાળે પાડવા માંગતો હતો. તેણે તેની જમાતમાં મત્સ્યગંધાના આ પાપાચારની વાત જાહેર ન થાય તે માટે જરૂરી તમામ તકેદારી રાખતા મત્સ્યગંધાને કહ્યું, ‘હવે તું બહાર નીકળતી નહિ, હોડી પર હું જઈશ.’
‘પણ તમારી તબિયત બગડશે તો?’
‘બગડશે તો ભલે બગડે, પણ હવે તને બહાર જવા દેવાય તેમ નથી.’ બોલતાં બોલતાં બાપ દ્રવી ઊઠ્યો. તે ખિન્ન સ્વરે બોલ્યો, ‘તારી મા મૂઈ આ બધું મારે માટે મૂકતી ગઈ.’ ને તેણે પોતાના કપોલપ્રદેશ પર હાથ ઠોકતાં સક્રોધ હૈયાવરાળ ઠાલવી, ‘હવે મારે જ દેખવાનું ને સતત દાઝતા રહેવાનું.’
મત્સ્યગંધા પણ તેના પગલા વિષે પ્રસ્તાવો કરતી હતી. તેણે ઋષિના બાહુપાશમાં જકડાઈ જવાનો આનંદોલ્લાસ માણતા પહેલાં તેના ભાવિ વિષે વિચારવું જોઈતું હતું. ઋષિ સમક્ષ દરખાસ્ત મૂકવી જોઈતી હતી. પણ મૂઈ તું જ ભાન ભૂલી હતી ને? ઋષિએ તેના બે હાથ લાંબા કર્યા એટલે તું પણ કેવી ઘેલી બનીને દોડતી તેના બાહુપાશમાં જકડાઈ ગઈ હતી ?
હવે હું તેને બરાબરનો પાઠ ભણાવીશ. ભલે થોડા મહિના તે પોતાની પ્રતિષ્ઠા સલામત રાખે. પણ પછી તેને જ ભારે પડશે. મત્સ્યગંધાએ મનોમન નિશ્ચય કર્યો હતો.
સમય જતાં મત્સ્યગંધા બાળકની માતા બનીને તરત જ બાળક સાથે તે ઋષિના આશ્રમમાં પહોંચી ત્યારે ઋષિ ફરીથી તપ કરવા તૈયાર થતા હતા. બધો વખત ભૂતકાળને ભૂલીને પોતે તપસ્વી બનવા પ્રયત્ન કરતા હતા.
એમ તો વિશ્વામિત્ર પણ ક્યાં મેનકાના મેાહમાં પડ્યા ન હતા ? તેનેય મેનકા તેના પુત્રનો હવાલો આપવા ક્યાં નહોતી પહોંચી ? પણ વિશ્વામિત્ર તપસ્વી જ રહ્યા હતા ને? આમ તે પોતાની જાતને સમજાવતો હતો.
‘લો, આપના તપોબળનું સુંદર પરિણામ હું તમારા માટે લાવી છું.' ઋષિ સમક્ષ બાળક લઈને મત્સ્યગંધા ઊભી હતી. ઋષિનો ક્રોધ ફરી સળગી ઊઠ્યો. તેણે મત્સ્યગંધાના હાથમાંના બાળક પ્રતિ દૃષ્ટિ ના પડે એ માટે બે હાથ આંખો પર દેતાં કહ્યું, 'પાછી જા, આ પાપ મને બરબાદ કરશે.’
‘બરબાદ શા માટે કરે? તમારું નામ પણ રોશન કરશે.’ મત્સ્યગંધા બોલી રહી, ‘પરાશર ઋષિના તપનો પ્રભાવ તેના ચહેરા પર અત્યારથી જ દેખાય છે ને?’
‘હવે પાછા જવું છે?’ ઋષિ ક્રોધભરી વાણીમાં સંભળાવી રહ્યા, ‘તારે તેનું જે કરવું… હોય તે કરજે.’ ને ઉમેર્યું, ‘ગંગામાં પધરાવી દઈશ તો પણ મને વાંધો નથી.’
આમ કહી ઋષિ અંદરના ભાગમાં પહોંચી બારણા બંધ કરતાં બબડ્યા, ‘હવે મને ફરીથી મારું કાર્ય કરવા દે. જા, શાંતિથી પાછી જા. આ બોજ ફગાવી દેવો હોય તો ફગાવી દેજે, પણ ફરીથી અહીં આવતી ના.’
‘ભલે,’ જવાબ સાથે મત્સ્યગંધા બાળકને લઈ વિદાય થઈ. પણ જતાં જતાં કહી રહી, ‘આ બાળક તમારું નામ રોશન કરશે. તમારે જ તેના તન-મનનું ઘડતર કરવું પડશે.’
જતાં જતાં તેણે તેના હાથમાંના માસુમ બાળકને આશ્રમના એક વૃક્ષની ડાળે પોતાની સાડી બાંધી. તેને ઘોડિયા જેવી બનાવીને બાળકને તેમાં મૂકી દીધું. વૃક્ષોની ડાળીઓ પર બેઠેલાં પંખીઓને પ્રાર્થના કરતી હોય એમ બે હાથ જોડી નમ્રભાવે, લાગણીસર સ્વરે કહી રહી, ‘આ બાળકનું જતન કરો. પરાશર ઋષિના તપનું ફળ છે. તેનું જતન કરજો. ‘તેણે વનપશુઓને પણ બાળકની રક્ષા કરવા, તેનું પાલન કરવા પ્રાર્થના કરીને અશ્રુભીની આંખે વિદાય લીધી.
ઋષિના આશ્રમમાં પશુપંખીને સહારે બાળકને સુપરત કરી ફર્યાં છતાં તેનું માતૃત્વ તેને વિષે જાણવા માટે સતત બેચેન રહેતું હતું. ઘણી વખત તેની બેચેની વધી જતાં તે ગુપ્તપણે તપાસ પણ કરતી હતી ને તેને સંતોષ થયો હતો. ઋષિએ વૃક્ષની ડાળે સાડીના ઘોડિયામાં ઝૂલતાં બાળકનો સ્વીકાર કર્યો. હવે તે પોતાના પાપ પર પડદા નાખી શકશે તેવા વિશ્વાસે તેનું જતન કરવા માંડ્યુ. તે બાહ્ય દેખાવ કરતાં કહેતો કે, કોઈ તેને આશ્રમના વૃક્ષે મૂકી ગયું હશે. આશ્રમને સુપ્રત થયેલ માનવબાળની કાળજી લેવી એ પણ એક પ્રકારનું તપ જ છે ને ?
મત્સ્યગંધા હરખાતી હતી. એ બાળક રંગે કાળો હતો. આશ્રમ ગંગા નદીની વચ્ચે આવેલા દ્વીપ પર રહેતો હતા. બાળક ત્યાંથો મળી આવ્યું હોઈ તેનું નામ કૃષ્ણદ્વૈપાયન પાડ્યું. ઋષિએ તેને વેદ-વેદાંતનો અભ્યાસ પણ કરાવ્યો. તેના મનમાં પણ આ બાળક પોતાનું નામ રોશન કરશે એવા મત્સ્યગંધાના વેણ રમતાં હતાં. તેણે પણ મત્સ્યગંધાના વેણ સફળ બનાવવા સારી એવી જહેમત પણ ઉઠાવી.
સમય જતાં પરાશર ઋષિના હાથે ઉછેરેલો કૃષ્ણદ્વૈપાયન તમામ શાસ્ત્રોનાં અભ્યાસ પછી મહાપંડિત તરીકે ઓળખાતો થયો.
જેમ જેમ તે ત્યજી દીધેલા બાળકની ખ્યાતિ વધતી ગઈ તેમતેમ મત્સ્યગંધાનું મન પણ પ્રસન્નતા અનુભવતુ હતું. માત્ર અફસોસ એટલો જ હતો કે આ મહાપંડિતની જનેતા તરીકે તે જગત સમક્ષ ગૌરવ લઈ શકતી ન હતી.
મહાપંડિતે વેદના વિભાગ કર્યા એટલે તેનું નામ કૃષ્ણદ્વૈપાયન બદલાઈ ગયું ને વેદવ્યાસની પદવી મળી.
ભલે લોકો ન જાણે પણ વેદવ્યાસ તો જાણતા હતા કે પોતે માછીકન્યાનો દીકરો છે. ઋષિ પાસેથી તેણે મત્સ્યગંધા તેની માતા વિષે વિગતથી જાણ પણ મેળવી હતી. વેદવ્યાસ પણ તેની માતાને મળવા ઘણો ઉત્સુક હતો, પણ ઋષિ તેને આગળ વધતો અટકાવતા હતા.
‘વેદવ્યાસ જેવું બિરુદ પામનાર એક માછીની કન્યાનું સંતાન છે એમ જાણતાં લોકોમાં તારી પ્રતિષ્ઠા છે તે નાબૂદ થશે ને તપસ્વી પરાશર ઋષિનો ઉછેર પામેલો હોવા છતાં માછીમારની હલકી જાતિનો હોવાથી તારો કોઈ આદરભાવ પણ નહિ કરે. માટે હવે તું માછી કન્યાનો દીકરો છે એ વાત મનની પાટી પરથી સદાને માટે ભૂંસી નાખજે.’
વેદવ્યાસ ભૂતકાળ ભૂલી જઈ પરાશર ઋષિની જેમ તપસ્વી બનવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો.
જેમ મત્સ્યગંધા તેના સંતાનને વિસારે પાડીને શાન્તનુના પ્રેમમાં ખોવાઈ ગઈ હતી, તેમ વેદવ્યાસ પણ તેની જનેતાને વિસારે પાડી બેઠો હતો. પરાશર ઋષિ તેને શીખ દેતા હતા, તું તારી જનેતાને હવે ભૂલી જજે. હવે તે શાન્તનુની પ્રિયતમા બની હસ્તિનાપુરના રાજમહેલના વૈભવોમાં આળોટતી હશે. કદાચ તે પણ મહારાજા શાન્તનુના સંતાનોની માતા પણ બની હશે, એટલે તને યાદ કરવાની પણ તેને ફુરસદ નહીં હોય. માટે તું પણ તેને સદંતર ભૂલી જા અને વેદોના અભ્યાસમાં જ સમગ્ર ચિત્ત પુરાવીને તારું કર્તવ્ય અદા કરજે. આ આશ્રમ હવે તને જ અર્પણ કરી, હું પણ હવે વિદાય થઈશ.
પરાશર ઋષિની વિદાય પછી વેદવ્યાસ આશ્રમમાં રહી વેદોનો અભ્યાસ કરતા રહ્યા.
સત્યવતી ભૂતકાળને યાદ કરી તાજગી અનુભવતી હતી. તેની દૃષ્ટિ સમક્ષ વેદવ્યાસની પ્રતિમા ખડી થતી હતી. ઘણાં વર્ષો પછી તેને વેદવ્યાસની જરૂર પડી હતી. કદાચ તે તેની માતાને વિષે જાણતો પણ નહિ હોય. તેને ખબર પણ નહિ હોય કે આજની હસ્તિનાપુરની મહારાણી સત્યવતી જ્યારે મત્સ્યગંધા હતી. ત્યારે તેની માતા હતી.
સહસા તેનું હૈયું વલોવાઈ જવા લાગ્યું. તેની આંખોમાં પાણી ભરાયાં. પોતે પોતાના સંતાનને ઋષિના હવાલે કરી આવી. એ માતૃભાવ વિહોણા બાળકને ઋષિએ જો સાચવી લીધો ન હોત તો વૃક્ષની ડાળી પરના પારણામાં તેનું શું થયું હોત ?
હવે તેને તેના પુત્રનું મિલન થશે એવી આશાના તેજે તેનો ઉમળકો વધી પડ્યો. વેદવ્યાસ જેવા મહાપંડિતની જનેતા હોવાનો ગર્વ પણ તેને વળગી પડ્યો.
પુત્ર મિલનની આશામાં રમતી સત્યવતીના મનમાં એકાએક શંકાની વાદળી જામી. કદાચ વેદવ્યાસ નિયોગની વાતનો સ્વીકાર નહિ કરે તો ? કદાય વેદવ્યાસ ભીષ્મ સાથે આવવાનો જ ઈન્કાર કરે તો ? ભીષ્મ સાથે આવ્યા પછી, તે તેની જનેતાને કડવા શબ્દોથી દઝાડશે તો?
હા, વેદવ્યાસ સત્યવતીને ઓળખે પણ નહિ, પોતે જ મત્સ્યગંધા હતી. પરાશર ઋષિના સહવાસથી તેના જન્મ મત્સ્યગંધાની કુખે થયો છે, એ હકીકતનો સ્વીકાર કરવાની પણ તે ના ભણશે તો ?
આ તરંગો તેની માનસિક શાંતિ હણી રહ્યા હતા. તેની સ્વસ્થતા પણ થોડા સમય માટે હણાઈ ગઈ હતી. તરત જ તેણે પ્રયત્નપૂર્વક સ્વસ્થતા ધારણ કરીને ભીષ્મ સાથે વેદવ્યાસના આગમનની પ્રતિક્ષા કરતી રહી. પોતાના પુત્રના મિલન માટેનો તેનો તલસાટ પણ વધી પડ્યો.
ઘણો સમય થયો છતાં હજી ભીષ્મ પાછા ફર્યા ન હતા, એટલે વિચાર તરંગો ફરી દોડવા લાગ્યા. પણ જ્યારે ભીષ્મ વેદવ્યાસ સાથે તેની સમક્ષ ઉપસ્થિત થયા ત્યારે તેના હૈયાના હિલોળો વધી પડ્યો. તે એકદમ ઊભી થઈને વેદવ્યાસને હૈયાસરસા દબાવતાં હર્ષ ઘેલી બનીને કહી રહી, બેટા ! તું મહાપંડિત થયો તેનું મને ગૌરવ છે. ઘણાં વર્ષો પછી તારી જનેતા તને એક મહત્ત્વનાં કામ માટે બોલાવે છે. બોલ બેટા, તું… તારી માતાની આજ્ઞાનું પાલન કરીશ ને ?’
વેદવ્યાસ પણ પહેલી જ વાર તેની માતાનું દર્શન કરતાં આનંદ અનુભવતો હતો. તેણે સત્યવતીને વંદન કરતાં કહ્યું, ‘જીવનમાં પહેલી જ વાર માતાનું મિલન થાય ને એ સુભગ ક્ષણે માતા મને આજ્ઞા કરે તેનું પાલન ન કરું એ કદી બની શકે જ નહિ.’
‘આજ્ઞા કરો. માતા, શી કામગીરી કરવાની છે મારે?’ નમ્રતાપૂર્ણ સ્વરે વેદવ્યાસે કામગીરી વિષે પ્રશ્ન કર્યો.
સત્યવતી તેની કામગીરી વિષે નિર્દેશ કરતા અચકાતી હતી. આવા મહાપંડિત તપસ્વી પરાશરના પરાક્રમી પુત્ર નિયોગની તેની દરખાસ્ત વિષે સંમત થશે ખરો? તેના મનમાં મૂંઝવણ હતી.
‘કહો માતા, ગમે તેવી આજ્ઞાનો પણ તમારો પુત્ર જરૂર અમલ કરશે. તેમાં તેનું પંડિતપણું કે તેનું જ્ઞાન, તપ કાંઈ આડે આવશે નહિ.' વેદવ્યાસ ગંભીર ચિંતામાં પડેલી સત્યવતીને ખાતરી દેતાં હતા.
આખરે સત્યવતીએ તેની વાત મૂકી. કુરુવંશ હસ્તિનાપુરના ગાદીવારસ માટે નિયોગ વિષેની દરખાસ્ત મૂકતાં તે હલબલી ઊઠી હતી.
વેદવ્યાસે હિંમત દીધી, ‘મા, તમારી આજ્ઞાનું અવશ્ય પાલન કરીશ.’