કોઠીઓ પોતાનો પ્રયોગ પૂરો કરીને આ કમોદના પુંજેપુંજને સ્ટીમપ્લેટ પર સોંપી દેતી. આ પ્લેટોને નીચેના ભંડારિયાંમાંથી વરાળ લાગતી, ઉપર કમોદ સુકાતી. કમોદને ઊલટસૂલટ, ફેરવ ફેરવ કરવાનું 'હળવામાં હળવું' કામ હેમ, હીરા ને પુષ્પો પફ-પાઉદરની ભોગી બ્રહ્મી નારીઓ કરતી.
હળવામાં હળવું ! રતુભાઈ જ્યારે ત્યાં પ્રવેશ કરતો ત્યારે માંડ બેત્રણ મિનિટ ઊભો રહી શકતો. એના આખા શરીરે લાય ઊઠતી, આંખે અંધારાં આવતાં, એ દોડીને બહાર નીકળી જતો.
હળવામાં હળવું ! બર્મી મજૂરણોની અક્કેક બૅચ એ પ્લેટ પર પંદર મિનિટથી વધુ ઊભી રહી શકતી નહીં. પંદર મિનિટ તો કાયદાએ ઠરાવેલ હતી. પા કલાક કમોદ હલાવીને એ બૅચ બહાર નીકળી આવે અને બીજી બૅચ હલાવવા જાય. પા કલાકની પાળી.
રતુભાઈ બહાર આવે છે ત્યાં તો બુમારાણ કરતો કૂંડી પરનો ઊડિયો મિસ્ત્રી દોડી આવે છે: "બાબુજી બાબુજી ! મા-પૂ કૂંડીમેં ગિર પડી."
"હેં!"રતુભાઈનો સ્વર ફાટી ગયો.
"હા, કઠોડો તૂટ્યો ને મા-પૂ અંદર જઈ પડી."
રતુભઆઈ દોડ્યો, બાઈને બહાર કાઢી હતી. પણ એ એકલું ખોળિયું હતું. કમોદ ભેળી એ માનવકાયા પણ બફાઈ ગઈ હતી. કમોદ અને માનવીનું શરીર, બેમાં શો ફરક છે ! ફરક તો આપણે પાડ્યા છે.
પણ ના, ફરક મોટો છે. કમોદ પર તો બેતાળીસ કલાકના સંસ્કાર થયેય એનું કવચ ભેદાતું નથી. પછી વરાળકોઠીમાં બફાયેલ પણ એનું જરીક જેટલું માથું જ ફોતરીમાંથી બહાર દેખાય છે.
ઉપરાંત, કમોદના દાણાને તો બાલ હોતું નથી ના?
મા-પૂનો દેહ બફાયેલો પડ્યો હતો ત્યારે એનું બાળક પણ ઘોડિયામાં રડતું હતું.
મિલમાં દાક્તર નહોતો, કારણ કે કાયદો એ ફરજ પાડતો નહોતો.
