“ તમે બોલો તે ઉપરથી હું તો તુલના કરું. ”
“ આ જગતમાં મ્હારું અંતઃકરણ કોઈ પણ જાણતું હશે તો તે તું છે અને તું જ આવી ભુલ કરે તો બીજાને દોષ ન દેવાય.”
“ ત્યારે શું તમે બોલ્યા તે બધું જુઠું ?”
“ ના, એ ય સાચું ને આ યે સાચું. અંતઃકરણવિના શરીર નકામું છે પણ અંતઃકરણવિના શરીરને બીજા ઘણાક ભાગ છે. સ્ત્રી ખરી પણ એના શીવાય ઘણો સંસાર બાકી ર્હે છે – તે સ્ત્રીમાં આખા ભાગ્યની પર્યાપ્તિ કેમ થાય ? ”
ઘણીક અાવી વિનોદવાર્તા થઈ અંતે ચંદ્રકાંત ઘેર ગયો. એ પણ સરસ્વતીચંદ્ર જેટલું જ ભણ્યો હતો; પરંતુ રંક કુટુંબનો હતો અને મિત્રના આશ્રયથી જ અભ્યાસ કર્યો હતો. એ ગયો એટલે સરસ્વતીચંદ્રે બારણાં વાસી કાગળ લીધો – વાંચ્યો. કાગળમાં તે શું લખ્યું હશે ? બાળક કન્યા વરને શું લખે ? વાંચનાર, સાંભળ. એ કાગળ ઘણો ટુંકો હતો.
- મ્હારા ચંદ્ર,
- "શું લખવું તે મને સુઝતું નથી. લખવાની સ્વયંભૂ વૃત્તિ થવાથી
- લખું છું અને અક્ષર દ્વારા આપના દર્શન ઇચ્છી રંક લેખ મોકલું છું.
- અાપને તો આ નિર્માલ્ય પત્ર વાંચી હાસ્ય થશે. પરંતુ ચંદ્ર છો – સર્વ
- ગુણમાં આકાશ જેટલા ઉન્નત છો - તો પણ પૃથ્વી પર પડી રહેલા ક્ષુદ્ર
- કુમુદને વિકસાવવું તે ચંદ્રનું કર્તવ્ય ગણાય છે. આખું જગત એમ
- ગણે છે તો હું કેમ ન ગણું ? બીજું શું લખવું તે સુઝતું નથી.”
- અાપની છબિ આપની પાસે માગું તો ?”
- "અા પત્રનો વિષય મ્હેં નથી શોધી ક્હાડ્યો – મ્હારા અંત:કરણે
- શોધી કહાડ્યો છે અને તેને પ્રેરનાર અાપ છો."
- "વિશેષ શું લખું ?"
- "લી. અાપની કુમુદ.”
રસિકના બીડાયેલા મર્મસ્થળને વિકસાવનાર એકાંતે સરસ્વતીચંદ્રના હૃદયકમળની પાંખડીયો કંપાવી. તેના વિચાર પ્રમાણે તો માણસના જીવનને સ્ત્રી આવશ્યક ન હતી; લગ્ન આખા જન્મારાના પાશરૂપ હતું. નિર્વંશ થવામાં વૈરાગ્યની સંપત્તિ હતી, સ્નેહ માનસિક રાખવો જ ઉચિત હતો. શરીરસૌંદર્ય મૂર્ખનું જ મોહક હતું; મન્મથ મનમાંથી દૂર રાખવો એ સર્વ કાળે શકય હતું; અને સંસાર ક્ષુદ્ર, નિઃસત્વ, નિર્માલ્ય અને નિરુપયોગી હતો.
