વેવિશાળ/૧૧. ખાલી પડેલું બિછાનું
| ← ૧૦. જુવાન પુત્રીની આફતમાંથી | વેવિશાળ ૧૧. ખાલી પડેલ બિછાનું ઝવેરચંદ મેઘાણી |
૧૨. ખુશાલભાઈની ખોપરી → |
આ પ્રકરણને આપ અહીં સાંભળી પણ શકો છો. |
11
ખાલી પડેલું બિછાનું
ભાભી કહેવી રેઢી નથી પડી!' એવો પોતાની બાનો છણકો સુશીલાને સારો ન લાગ્યો. નણંદનો કાગળ એણે ધીરે ધીરે હાથમાં લીધો, અને બે-પાંચ વાર ઉપાડ-મૂક-ઉપાડ કરીને પછી બા થોડે દૂર ગઇ કે તરત પોતે કાગળ ગજવામાં સેરવ્યો. પોતાનાં કપડાં લઇ નહાવાની ઓરડીમાં ગઇ, અને બે-ત્રણ વાર વાંચ્યા છતાં પોતે તૃપ્ત ન થઇ. 'ભાભી' સંબોધનમાં કઇ એવી તોછડાઇ હતી કે બા છેડાઇ ઊઠેલાં? આ કાગળની લખાવટ તો હૈયાના હેતે છલકાય છે: 'ભાભી' શબ્દે સંબોધવું એ તો ઊલટું માનભર્યું લાગ્યું.
ખરૂં તો એ હતું કે સુશીલાને કોઇ ભાભી હતી નહીં. એણે કદી કોઇને ભાભી કહેવાનો લહાવ લીધો નહોતો. તેમ ભાભી નામના પાત્રમાં કયું તિરસ્કૃત તત્ત્વ હોઇ શકે એની સુશીલાને જાણેય નહોતી. આ ગ્રામ્ય નાની કન્યાની 'ભાભી' થવામાં ગ્રામ્ય સુખલાલની સ્ત્રી પણ થવું પડે છે એમ પણ સુશીલાને સૂઝ્યું નહીં. કોઇક માંદગીને બિછાને પડેલી સ્ત્રી પોતાની પાસે નિર્મલ સામયિકોનું પુણ્ય માગે છે; પોતાને જોઇ લેવા ઝંખે છે; પોતાનો મેળાપ થયે એક મૃત્યુ પામતા માનવીની સદ્ગતિ થઇ શકે છે; ને પોતાની ઉતારેલી ચોપડીઓની બીતી બીતી માગણી કરનાર એક કન્યા પોતાને સ્વપ્નમાં જોવા તલસે છે - આ બધું સુશીલા જેવી સાદા મનની કન્યાના અંતરમાં મમતાનો આંબો ઉગાડવા માટે પૂરતું રસાળ ખાતર નહોતું શુ?
પોતાના શરીર પર એણે ફૂવારો ખુલ્લો મૂક્યો. પાણીની ધારાનો સ્પર્શ એકાએક ઘણો મીઠો બન્યો. કાનમાં કોઇક 'ભાભી ભાભી' કહ્યા કરે છે; બરડા સુધી હાથ પહોંચી નથી શકતો એટલે જાણે કહે છે, 'લ્યો ભાભી, હું તમારો વાંસો કરી દઉં? લ્યો, ભાભી આવડા લાંબા તમારા વાળ છે, તમારાથી ચોટલો શેં ચોળાશે? લ્યો હું ચિકાકાઇ ને આંબળાં ચોળી દઉં?'
ફુવારો બંધ કરીને બાથરૂમની કમરપૂર આરસીમાં જોતી જોતી એ શરીર પર ટુવાલ ઘસવા લાગી. શ્યામળો શરીર-વાન ઊઘડતો લાગ્યો. છાતી અને પેટ પરથી, કપાળ અને ગાલ પરથી દડ દડ દોટ લઇ નીચે ઊતરતાં જળબિંદુ જીવવાળાં જણાયાં. એકાએક એને વિચાર આવ્યો કે વિજયચંદ્રને નાનાં ભાઇ-બહેન છે કે નહીં? મા હશે? હોય એવું લાગતું નથી. એના મોં પરથી જ ભાસ થતો નથી. ચહેરાની રેખાઓ કથે છે કે, હું તો ફક્કડરામ છું, મારે બીજી કશી વળગણ નથી. જાણે કોઇક ઓરડીમાં પેસતા જ ઓરડી આપણને કહેતી હોય છે કે, 'હું તો આઠ બાય આઠની (આઠ ફૂટ ઓરસચોરસ) છું; મારી પાસે બીજી કશી લપછપ નથી.' કેટલાક માણસોના ચહેરા પણ સુશીલાને 'આઠ બાય આઠ' જેવા જણાતા. એવો ચહેરો વિજયચંદ્રનો હતો. જે બધું તે બધું જ એ ચહેરાની સપાટી પર હતું. સપાટી બહાર કોઇ ઇતિહાસ નહોતો.
ટુવાલ ઘસીને કપડાં બદલાવતી સુશીલા જ્યારે વિજયચંદ્રને ભાઈ - બહેનો ન હોવા વિશેની માનસિક ભાંજગડમાં પડી હતી, ત્યારે 'લગ્ન'નો પ્રશ્ન જ એના દિલમાં આપોઆપ ચર્ચાઇ રહ્યો હતો. બહાર હિંડોળાખાટે બેઠેલી બા બોલતી હતીઃ "મારે તો લાખ વાતેય મારી છોકરીને જાડાં માણસોની વેજા વચ્ચે નથી દેવી. છોકરીને ફોલી જ ખાય કે બીજું કાંઇ થાય? એયને કોઇક સવતંતર છેકરો જોવો - બે માણસનું રસોડું પતાવીને નિરાંતે મનધાર્યું જીવી શકે! સવવંતર છોકરા ક્યાં થોડા મળે છે આજકાલ?"
એ 'સવતંતર' શબ્દ સુશીલાની બાના મોંમાં લીંબુની મીઠી પીપરમિન્ટ સરીખો બની જતો. બા જાણે કે બોલતી નહોતી, એ શબ્દને ચગળી ચગળી ચૂસતી ચૂસતી રસ લેતી હતી. 'સવતંતર!' અર્થાત્ 'સ્વતંત્ર'
ને પછી બાએ એવાં 'સવતંતર' દંપતીઓનાં નામ પણ ગણાવ્યાં: "ઓલી જેતપુરવાળી વનિતા,ઓલી પીપલગવાળાની કુમુદ, હાલરિયાવાળાં રામકોર બાઇની છોકરી ઓલી જયા... એય જો ને રૂપાળાં અમનચમન કરે છે! દશ બજ્યામાં ભાયડાને જમાડીજૂઠાડી નોકરીએ વળાવી દીધા પછી, છે કોઇનો ટુંકારોય ખમવાપણું? છે કોઇ કરતાં કોઇ એટલુંય કહેનાર કે બાઈ, તું આંઈથી ઊઠી આંઈ બેસ! એવું 'સવતંતર' મેલીને જાડેરણમાં પડવાની શી જરૂર? છે કોઇની ઓશિયાળ? આ તો અણસમજમાં ને અણસમજમાં સગપણ થઇ ગયું, મુંબઇમાં ઠરી ઠામ થયાં ત્યારે આંખ ઊઘડી કે આ તો ભૂલ થઇ છે."
બાના આ શબ્દો બાથરૂમમાં ઊભાં ઊભાં સાંભળવાની સુશીલાને મજા પડી. બાએ જેનાં જેનાં નામો લીધાં તે જુવાન સ્ત્રીઓને સુશીલા ઓળખતી હતી; ઘણી વાર તેમાંની એકાદને ઘેર પોતે બેસવા જતી, તો કાં તાળું જ મરેલું હોય, અથવા ઘેર હાજર હોય તો અરધા કલાકથી વધુ ચાલી શકે તેટલી વાતચીત જ સિલકમાં નીકળે નહીં. હદમાં હદ એક કલાકે તો ત્યાંથી ઊઠી આવવાનું જ મન થાય.
તે બધીઓ 'સવતંતર' હતી એમ બા કહેતી, પણ કેટલીક વાર તેઓનાં ઘરમાં બબે દિવસનાં એઠાં વાસણોનો ખડકલો સુશીલાએ જોયો હતો. પૂછતાં સુશીલાને જવાબ મળતો કે "હોળીના તહેવાર છે, તે ત્રણ દીથી મારા રોયા ઘાટી જ નથી આવ્યા. રોયા ગાંડાતૂર બનીને નાચતા હશે. હાથે ઊટકે તો મારી બલારાત! બહાર લૉજમાં જઇને અમે તો બેય જણાં જમી આવીએ છીએ."
આવી 'સવતંતર' બહેનપણીઓ વિશે હજુ સુશીલાના વિચારો સ્થિર નહોતા થયા, પણ કશુંક જાણે અળખામણું તત્ત્વ એમાં લાગ્યા કરતું.
"હાય! હાય! જુઓતો ખરાં, ભાભીજી!" સુશીલાની બાએ સુશીલાને સ્નાન કરીને બીજા ઓરડામાં જતી નિહાળી 'ભાભુ' પ્રત્યે મીઠો હાયકારો કર્યો: "આ છોકરીના શરીરમાં જાણે કિરણ્યું જ ફૂટી પડી છે. આમ તો જોવો; છોકરીનું શું થવા બેઠું છે? રૂપ જ કાઢવા મંડી છે. હેં ભાભીજી! આનું તે શું કરશું ! જૂનું વેવિશાળ તોડ્યા વગર એકેય વાતે છૂટકો રહ્યો છે હવે?"
"ગાંડાં તે...કાંઇ... ગાંડાં!" જેઠાણીએ મલક્તે મોંએ આંખો તાણી: "જાવ, ભલાં થઇને કામે લાગો. છોકરી ક્યાંક સાંભળશે."
"હાલ્યને સુશીલા!" ભાભુએ સ્નાન પછીની શોભતી સુશીલાને કહ્યું: "મોટર ઊભી છે ને? તો હાલ્ય કેરીની ખબર કાઢતાં આવીએ."
એમ કહીને એણે સુશીલાને સાથે મોટરમાં ઉપાડી, ભૂલેશ્વર જઇ કેરી લીધી, ને પછી પૂછ્યું: "દવાખાનું આંહીંથી કેટલુંક છેટે છે?... આ રિયું. હાલો, હું થાતી આવું. તું તારે બહાર મોટરમાં જ બેઠી રહેજે, હું ઊભી ઊભી વહી આવીશ."
"ભલે," કહી સુશીલાએ માથા પરથી ખસેલી સાડી પાછી ઢાંકી. એણે કંટાળો કે ઉત્સુકતા બેમાંનું કશું જ ન બતાવ્યું..
શૉફરને મોટર ઇસ્પિતાલની બહાર થોભાવવા કહીને અંદર જતાં ભાભુ સહેજ પાછાં ફર્યાં, સુશીલાને કહે કે "ચાલ્યને જરા, મને છેટેથી ઓરડો તો દેખાડી જા, બાઈ!"
"ઓ ઓરડો," સુશીલાએ ધડકતી છાતીએ નીચેનો વૉર્ડ ચીંધાડ્યો, પણ પછી "આંહીં સામા ખૂણામાં જ..." એટલું કહેતી સ્તબ્ધ બની ગઇઃ સુખલાલવાળું બિછાનું તો બહારથી દેખાતું હતું, પણ એ ખાલી કેમ હતું? 'કૉટ' ગાદલા વિનાનો કેમ હતો? ભંગી ત્યાંની ભોય લૂછતો કેમ હતો? અને આવા હેબત ખવરાવનારા દૃશ્યથી ઊલટા પ્રકારની એંધાણી દેતો વૉર્ડની નર્સોનો આનંદજન્ય કોલાહલ શાનો હતો?
એ ખાલી બિછાનું અને લીલા ગાભા વડે લુછાતી ભોં દેખતાં સુશીલાને હૈયાંસોંસરી જે એક છૂપી હેબત નીકળી ગઇ તેનું ફક્ત ક્ષણવારનું દ્દશ્ય ભાભુએ સુશીલાના ભયભીત આંખે દીઠું. એમણે પૂછ્યું : ”કેમ બેન, આટલી ફડકી ગઇ?"
"ના, કંઇ નહીં ભાભુ, ચાલો બતાવું."
"હાલ્યને બેટા! કાંઈ વાંધો નહી. તું તારે એકકોર ઊભી રે'જે ને? ક્યાં કોઇ કરડી ખાય છે?" એમ કહેતાંભાભુએ સુશીલાને સાથે લીધી.
થરથર ધ્રૂજતા પગે સુશીલા બારણાંની અંદર જોઇ રહી. વિચિત્ર દૃશ્ય દીઠું. વચ્ચેની મેટ્રનની ખુરશી પર નર્સ લીના બેઠી છે, ને ચાર પાંચ નર્સો, બે મહેતરાણી, ત્રણ વોર્ડ બૉય વગેરે બધાં લીનાને વીંટળાઇ વળીને ઠઠ્ઠા કરે છે.
એક પછી એક મહેણાની ઝડી પડતી હતીઃ
"એઈ જો, લીના બાબાનું મોઢું પડ્યું."
"જો, હમણાં બાબા રડી પડશે."
"બલા જાણે, ક્યાંનો પેશન્ટ ને ક્યાંની તું? એવા તો હજાર આવે ને હજાર જાય. રડવા શેની બેઠી છો? તો પછી પરણીને છોકરાં સંભાળવા'તાં ને?
"હવે મરો ને આંહીંયાંથી બધાં?" કરતી લીના પગ પછડવા લાગી, "હું કહું છું કે મને કાંઈ નથી."
"ત્યારે તે ખાલી બિછાના સામે શું તાકી રહી છે?"
"ત્યારે શું આંખો ફોડી નાખું?"
"ત્યારે ડૉકટરને છેલ્લા આઠ દિવસથી શા માટે છેતરતી'તી? તારો પેશન્ટ તો રાતો રાણ જેવો થઇ ગયેલો છતાં કેમ તાવની ટેમ્પરેચરના અને પલ્સના ધબકારાના લાલવાદળી લીંટાનાં ખોટેખોટાં ડુંગર અને ખીણો ચીતરતી હતી ચાર્ટમા?"
"ખોટા! જાવને હવે, ખોટા!" લીનાના મોં પરની રેખાઓ ખેંચાતી હતી. એની રડવાની તૈયારી હતી.
"એનું સરનામું લઇ લીધું કે?"
"મારી ભૂખરાત લે છે!"
લીના એ અપેલો જવાબ જૂઠો હતો. વસ્તુતઃ સુખલાલ પાસે એણે લાંબું લાંબું સરનામું લખવા મહેનત કરેલી, પણ સુખલાલ પૂરું અંગ્રેજી ન જાણે. લીનાને થોરવાડ, પીપળલગ વગેરેના સ્પેલિંગ ન આવડે. એટલે અરધો કલાક સુધી કરેલી માથાફોડ પડતી મૂકેલી.
આ તમાશો જોતી સુશીલા અંદર ગઇને એણે એ ટોળાને પૂછ્યું:
"આ પેશન્ટ ક્યાં?'
"એની જ આંહીં લાગી પડી છે, મે'રબાન!" એક મહેતરાણી બોલી.
"ક્યાં ગયા?" સુશીલાએ મહેતરાણીને પૂછ્યું.
"ઉસકી તો છૂટી હો ગઇ," સુરતી મહેતરાણીએ હિંદીમાં હાંક્યું. સુશીલાનો શ્વાસ અરધો હેઠો બેઠો.
સુશીલાને ઓળખી પાડનારી લીના એકા એક ઊભી થઇ. તે જ વખતે એક બીજી નર્સ હાઉસ-સર્જનની ઑફિસમાંથી તાળીઓ પાડતી ને નાચતી આવી બૂમ પાડી ઊઠીઃ
"લીના, લીના, તારા ખાલી પડેલા બિછાના પર એક બીજો વહાલો લાગે એવો 'સ્માર્ટી' આવે છે. આંહીં આવ, ઑફિસમાં બેઠેલો બતાવું."
"ક્યાં છે, ક્યાં છે?" કરતી લીના સિવાયની બીજી બધી નર્સ ઑફિસ તરફ લટાર મારી મારીને મોં આડા રૂમાલો દેતી પાછી આવી, છાની છાની હસતી તેઓ પરસ્પર કહેતી કેઃ"પુઅર પુઅર લીના, ભયંકર બુઢ્ઢા મારવાડી પેશન્ટ આવે છે એ બિછાના પર!"
"અત્યારથી બાપડીને કોઇ બિવરાવો ના."
"પેલો છોકરો ગયો એથી તેને અત્યંત વસમું શા માટે લાગ્યું છે?"
"તમને ખબર છે? લીના વિધવા છે. દેખાય છે પચીસ વર્ષની પણ પાંત્રીશ-ચાલીશની વય છે. એનો એક પંદર વર્ષનો છોકરો બે વર્ષ પર ગુજરી ગયો છે, તેથી કોઇ મા વગરનો કિશોર આંહીં આવે છે ત્યારે લીના હંમેશાં એવી જ પ્રેમઘેલી અને એ જાય ત્યારે એવી જ વ્યાકુળ બને છે."
આ દરમ્યાન લીના ધીરે ધીરે સુશીલા પાસે પહોંચી ગઇ હતી. એને તો આશા હતી કે ત્રણ દિવસ પર આવેલી આ સ્ત્રીને ઘેર જ 'સ્માર્ટી' ગયો હશે. એને ઉમેદ હતી કે સ્માર્ટીને જ મોકલી આ બાઇ કાં તો કશીક ભુલાયેલી ચીજ લેવા આવી છે, અથવા તો મને 'થૅંકસ' (આભાર) આપવા આવી છે.
"કેમ 'પેશન્ટ' પહોંચી ને ગયા તમારી પાસે?" એટલું કહીને સુશીલાના ચમકતા મોંનો ખોટો જ અર્થ બેસારનારી લીનાએ પોતાની જીભ ચાલુ જ રાખીઃ "મેં સ્માર્ટીને ઘણું કહ્યું કે તારી કઝિનને (પિત્રાઇ બહેન ને) ખબર આપવા દે. પણ એ કહે કે નહીં, મારે તો ઓચિંતા જઇને સૌને ચકિત કરવાં છે. મારે તો એને હજુ વધુ આરામ લેવરાવવો હતો, પણ આ ઘાતકી ડૉક્ટરો, ક્રૂર અદેખાઓ મારી સામે ચાડી કરી બેઠા, એટલે મારી બાજી ઊંધી વળી ગઇ. ગામડિયા પેશન્ટને નજીવા આરામ જેવું જણાય કે બસ તે જ વખતે આ નિષ્ઠુરો કાઢી મૂકે છે" કહેતી કહેતી એ હાથ પછાડવા લાગી. "આમ કહો, સ્માર્ટી મને યાદ કરે છે કે નહીં? મને કશું કહેવરાવ્યું છે? ગયો તે વખતે 'થેંક્સ" જેટલો બોલ પણ ન બોલતો ગયો. બસ, કહે કે, જે સ્ત્રીને શબ્દો મારી આંખોમાં છે તે જ વાંચી લ્યો, બિચારો!"
આ બધી પિંજણ સુશીલાને પસંદ થોડી જ આવે! આંખોના ભાવ વાંચવાનું સુખલાલે આ ખ્રિસ્તી નર્સને ખરેખર કહ્યું હશે? એવું રસાત્મક વાક્ય બોલતાં એને આવડતું હશે? એની આંખોના બોલ ! યાદ કર્યું એનું મોં, યાદ કરી એની આંખો! ત્રણ જ દિન પૂર્વે આ સામેની પથારીમાં એ આંખો શું બોલતી હતી તે યાદ કર્યું, અને સુશીલા અધીર બની.
"એને હજુ સમાલજો, હો કે!" લીના સુશીલાની નિરુત્તર વાચાને સમજ્યા વગર જ બોલીઃ "ડાકટરો તો જૂઠા છે. તેમને રોગની ખબર જ નથી પડતી. ડંફાસુ છોકરાઓ છે!"
"મારે ત્યાં નથી આવેલા." સુષ્ક અવાજે સુશીલાએ કહ્યું.
"નહી?" લીના ચકિત બની. "તમારા સિવાય તો આંહીં આટલા દિવસોમાં બીજું કોઇ મળવા જ નથી આવ્યું ને?"
"એના પિતાએ કંઈ જ ન કહ્યું, કે ક્યાં જઇએ છીએ?"
"ના, એણે કહેલું કે, મેમસા'બ, એક વાર પાછો આંહીં જરૂર આવી જઇશ."
"શા માટે"
"વાત એવી બની કે રિવાજ મુજબ એને ઑફિસમાં કોઈએ કહ્યું કે કાંઇક દવાખાનાની ધર્માદા-પેટીમાં નાખવું હોય તો નાખજો. એણે મને છાનુંમાનું કહ્યું કે, મેમસા'બ મારી પાસે અત્યારે કાંઈ જ નથી, પણ હું પાછો આવીને જરૂરથી નાખી જઇશ. એમ કહી, શરમના માર્યા છાનામાના ચાલ્યા ગયા લાગે છે. શરમ શાની? આંહીં તો લક્ષાધિપતિઓ પણ આ ધર્માદા ક્લાસમાં આવીને રહે છે, અને એક પાવલી પણ આ મે'તરાણીઓને આપ્યા વગર ચાલ્યા જાય છે! ને આ તો બાપડા, મે'તરાણીઓ ને વૉર્ડ બૉય આવીને ઊભાં રહ્યાં ત્યારે સૂનમૂન ઊંધું ઘાલીને પોતાનો સામાન બાંધતાં બાંધતાં અપરાધી ચહેરો રાખી ચાલ્યા. પુઅર ઑલ્ડ ફાધર! મને કહે કે, મેમસા'બ આ લોકોને કશુંક આપવા હું આવીશ હો. પછી મેં તો આ મે'તરાણીઓ ને વૉર્ડ બૉયની ધૂળ કાઢી નાખી, અને એ તો મેં જ લાવીને એમને ચાર-ચાર આના આપી દીધા."
સુશીલાનાં ભાભુ થોડે દૂર ઊભાં ઊભાં શાંત ભાવે આ નર્સના શબ્દ-સપાટા સાંભળી રહ્યાં હતાં. એને તો સાંભળતાં સાંભળતાં જ એવું લાગતું હતું કે જાણે કોઇ વટથી ઊંચા નટ-દોર ઉપર રૂમઝૂમ પગલે નાચી રહી છે. એમણે ધીરે ધીરે પોતાના ગજવામાંથી પાંચ રૂપિયા કાઢ્યા અને કહ્યું:
"સુશીલા, આ લે તો."
"યે કૌન હૈ?" લીનાએ પૂછ્યું.
"મારી મા છે."
"ઓહ, ટુ હેવ સચ એ બ્યુટીફૂલ મધર! વ્હૉટ એ ગોલ્ડન લક! (આવી રૂપાળી મા હોવી એ તો જેવું સૌભાગ્ય!)" એમ બોલતી લીના એમની પાસે ગઇ.
"એમને આપ બે'ન, કે મે'તરાણી વગેરેને તેમ જ ધર્માદામાં સુખલાલની વતી આપી દે." ભાભુએ કહ્યું.
"નેઇ, નેઇ," સમજેલી લીના પોકારી ઊઠી, "તુમ કાયકો? મૈંને દિયા હૈ."
"નહીં, લ્યો ને લ્યો જ" સુશીલાએ લીનાનો હાથ ઝાલ્યો. લેના જ પડેગા. અમારા બી ઉસમેં-ઉસકો-ઉસ" સુશીલા ગોટવાઇ ગઇ. એને શું કહેવું હતું! કાંઇક એવું કહેવું હતું શું કે જે કહેવા જતાં જીભ કદી જ સીધી ચાલી નથી! શું કહેવું હતું? "ઉસમેં" એટલે કે સુખલાલમાં એને શો રસ હતો ને સુખલાલના આરામમાં એનો કયો આનંદ હતો? ગરીબો પ્રત્યેના એ ભાવમાં શું સુખલાલ પ્રત્યેના ભાવનું આવિવરણ હતું?
"નેઈ, નેઈ, નો, બિલકુલ નો, "એમ કરતી લીનાએ કહ્યું, "અમારા ભી ઉસ પર ફીલિંગ થા, ફીલિંગ- ફીલિંગ - તુમ ઉસકો ક્યા કહેતો હો, હેં? ફી...લિંગ!"
'ફીલિંગ' શબ્દનો અર્થ લીના ન કરી શકી. ત્યાં તો અંદરથી અવાજ પડ્યોઃ "લીના, જલદી આવ, તારા નવા 'સ્માર્ટી' પધારે છે, જલદી ચાર્જ લઇ લે."
રૂપિયા પાંચ એના હાથમાં મુકાતા હતા તે ન પકડતાં લીના અંદર દોડી. જ્યૉર્જ છાપનાં પાંચ ચાંદી - ચગદાં ઠણ ઠણ કરતાં નીચે દડવા લાગ્યાં.એને વીણવા નમેલી સુશીલાની આસપાસ દરવાન, વૉર્ડ-બૉય, મહેતરાણીઓ વગેરે દોડી આવ્યાં, એ દરેકને સુશીલા આપવા લાગી, અને બીજી બાજુ 'સ્માર્ટી' શબ્દના શ્રવણથી ઘડીભર એક સુખદ ફાળ ખાતી સુશીલાએ અંદર જોયું. એક ચીતરી ચડે તેવા વૃકોદર અને દુર્ગંધ મારતા દર્દીને બાથમાં લઇ સુવાડતી હતી તે દેખીને સુશીલા ભાગી, અને ભાભુને કહ્યું: "ભાભુ, ચાલો, આંહીં તો કોઇને ખબર નથી."
"એક મિનિટ સબૂર!" બહાર આવેલી લીનાનો સ્વર આવ્યો: "મને માફ કરજો, મેં તમને તે દિવસ એની સાથે બોલવા જ નહોતું દીધું. મને એના પર કંઇક ફીલિંગ... ફીલિંગ" કરતી એ પાછી પેસી ગઇ. એની પીઠ પર પણ જાણે કોઇ પ્રચંડ આવેગ છલકતો હતો.
"ક્યાં ગયા હશે? દેશમાં તો નહીં ચાલ્યા ગયા હોય? બચ્ચાડા જીવ એમ જ કાં ઊપડી ગયા? નરસ બચ્ચાડી દયાળુ લાગી. એટલી તે શી ઊલટથી વાત કરતી'તી? ઢેલ દાણા ચણે એમ તો એ વેણ બોલતી'તી. વિચાર કરવાય થોભવું નો'તું પડતું. તેને એ ખંભે ને માથે અડતી'તી, ત્યારે મને કાંઇનું કાંઇ થ ઇ જાતું'તું."
ચાલતી મોટરે ભાભુના આવા બોલ ઝીલતી સુશીલાના મનમાં, માળામાં માદા પંખી પેસી જાય તેમ મૌન પેસી ગયું હતું. માળામાં લપાયેલી માદાને કાને નમતી સંધ્યાની તરુ-ડાળે પેસીને ગાતા નર પક્ષીની કવિતા જે રીતે સરતી હોય છે તેવી જ રીતે સુશીલાના અંતર પર સુખલાલની યાદ સરતી હતી.