સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૫૨. પુષ્પા ક્યાં ગઈ ?

by ઝવેરચંદ મેઘાણી

← ૫૧. ખેડૂતની ખુમારી

સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી ૫૨. પુષ્પા ક્યાં ગઈ? ઝવેરચંદ મેઘાણી

૫૩. એ મારી છે →

25. પુષ્પા ક્યાં ગઈ ?

રાજકોટના સીમાડા પરથી પિનાકીએ પહેલા ડંકા સંભળ્યા ને પછી લાંબા સાદની એક પછી એક પાંચેક 'આ...લ...બે...લ!' સાંભળી.

'દસ બજી ગયા!' એ વિચારની સાથસાથ એણે સ્મશાનની છાપરી દેખી. એ છાપરીની પાછળ એણે એક ઘોડેસવારનો અચલ, મૂંગો આકાર ભાળ્યો. ઘોડો જાણે કે ઊંચો ઊંચો બની આકાશે ચડતો થયો. અસવારના પગ લાંબા ખેંચાઈને જમીન સુધી લટકવા લાગ્યા. એક જ પલ પિનાકીનાં ગાત્રોને ઓગાળી રહી. પણ એને યાદ આવ્યું કે, આંહી મારા મોટાબાપુને સુવરાવ્યા છે. આંહી રૂખડ મામાનો દેહ બળ્યો છે એ વિચારે સ્મશાન એનું પરિચિત સ્થાન બની ગયું. એ પસાર થઈ ગયો. ને એણે જોયું કે એ સાદો ઘોડે સવાર કાફી ગાતો ગાતો પોતાનાથી દૂર ચાલ્યો આવે છે.

એ હતો બૂઢો તમાચી. તમાચીએ મૂંગા મોંએ છોકરાનું પાણી માપી લીધું હતું.

"મોટીબા, ઉઘાડો!" એમ કહીને એણે પોતાની નાની ડેલી પર બૂમ પાડી તે વખતે એક આદમીને પિનાકીએ મકાનના ખૂણાની પાછળ સરકી જતો જોયો.

ડોશીએ બાળકને બારણાની અંદર લઈ પહેલો જ હાથ એના આખા મોં પર પસવાર્યો. એ સ્પર્શમાં જીભ ન કથી શકે તેવી વાણી હતી.

"મોઢે શું ગૂમડાં થયાં'તા, ભાઈ?" ડોશીએ પૂછ્યું. એણે બાળકનો ચહેરો જે દિવસ છેલ્લે પંપાળીને વળાવ્યો હતો તે દિવસની કુમાશ એની આંગળો નહોતી વીસરી શકી. કેમ જાણે નવા પહેરેગીરો તિજોરીનાં તાળાં તપાસી રહ્યા હોય તેવી અદાથી ડોશીનાં આંગળાં છ મહિના પરના બાલકનું કૌમાર-ધન તપાસતાં હતાં.

"ખીલના ઢીમણાં હશે એ તો." પિનાકીએ જવા દીધો.

ખીલનાં ઢીમણા એટલે ફાટતા જોબનનાં પગલાં. ડોશી સમજી ગઈ. પૌત્રના ચહેરાં પર જુવાની જાણે ગાર ખૂંદતી હતી.

"મોટી બા!" પિનાકીએ ધીમે સ્વરે પૂછ્યું: "કોઈ હતું આંહી?"

"કયાં?"

"બહારને ઓટે."

"તેં શું જોયું?"

"એક આદમીને."

"પોલીસ હશે."

"શા માટે?"

"તને ખબર પડ્યા?"

"શાના?"

"જેલ તોડીને તારી મામી ગઈ તેના."

"ક્યારે?"

"પરમ દા'ડે રાતે. અને કાલ સવારથી આપણા ઘર ઉપર પોલીસની આવજા થાય છે. મને પણ પૂછપરછ કરવા પોલીસનાં માણસો આવવા માંડ્યા એટલે મેં સંદેશો મોકલ્યો, ભાઇ! હું પોતે ઘરડી આખી ઊઠીને ટ્રામના સ્ટેશને જઇ કાગળ આપી આવી'તી."

પિનાકી ચૂપ થઈ ગયો. ડોશીએ કહ્યું: "તારા બાપુજીની હાકેમી હતી ત્યારે પોલીસ આપણે ઘેર આવતો ને આજ આવે છે, એમાં બહુ ફેર પડી ગયો છે, ભાઇ! મને જૂના દિવસો સાંભર્યાને મારાથી ન રહેવાયું. આપણા ઘરને માથે હવે શું છે તે પોલીસ ચોકીપે'રા! શરમાતા નથી રોયાઓ?"

ડોશી રડવા જેવાં થઇ જતાં હતાં ને વચ્ચે પાછાં રોષ કરી ઊઠતાં હતાં. તપેલી લોઢી જાણે પાણીના છાંટા રમાડતી હતી. પછી ડોશીએ પિનાકીને ઓરડામાં લીધો. અંધારું હતું ને બારી બંધ હતી તો પણ ચોમેર તાકી તાકીને જોયું, અને હવા પણ ન સાંભળે તેવી ધીમાશથી કહ્યું: "થાણાદારની છોકરી પુષ્પા તને કાગળો લખતી'તી?"

"ના." પિનાકી આભો બન્યો.

"એ ક્યાં છે?" ડોશીએ પિનાકીને વધુ ચોંકાવ્યો.

"મને કેમ પૂછો છો? કેમ, ક્યાં છે? પુષ્પા ક્યાં ગઈ? નથી?"

ડોશીએ ડોકું હલાવ્યું.

"કાલ રાતથી નથી. એની બા આંહી શોધવા આવેલાં. મને છાને ખૂણે લઈ જઈ કંઈક વેણ સંભળાવી ગયાં. છોકરી તારી પાછળ આવી હશે એવો એને વહેમ છે."

"શા પરથી?"

"તારા માથે લખેલો એનો કાગળ પકડાઈ ગયો."

"પછી?"

"એના ભાઈએ ને એની બાએ એને પુષ્કળ માર માર્યો. પોલીસમાં પણ તારું નામ ગયું લાગે છે."

પિનાકીને ભાસ થયો કે પોતે કોઈક અજાણી પૃથ્વી પર માર્ગ ભૂલીને આવી ચડ્યો લાગે છે. એ પોતાના હાથની ડાંગ પણ નીચે મૂકવાનું ભૂલી ગયો. એને પાણી પીવું હતું તે વાતની સરતચૂક થઈ ગઈ.

"મોટીબા!" એણે કહ્યું: "હું અત્યારે જ જાઉં."

"ક્યાં?"

"પુષ્પાને ઘેર."

"ના. અત્યારે નહિ. એ રોષે સળગતા ઘરમાં તારું જવું સારું નહિ, બેટા!"

ડોશી એમ કહેતાં રહ્યાં, ને પિનાકી ડાંગ લઈને ઘરની બહાર નીકળ્યો.

મૂંગા તારાઓ આજે પહેલી જ વાર એને પુષ્પાની આંખો જેવા લાગ્યા. એ તારાઓના ઝળકાટમાં કાકલૂદી હતી, ઠપકો હતો, ઘણું ઘણું હતું. પોતે ઓચિંતો જ જે પ્રભાતે સુરેન્દ્રદેવજીને જોડે રજવાડે ઊપડી ગયો હતો, તે પ્રભાતે તો પુષ્પાને મળવાનું વચન આપ્યું હતું. તે પછીથી આજ સુધી પુષ્પા એના અંતરની એકાન્તે જ પુરાઈ રહી હતી. ખરેખર શું આ છોકરીએ મારા સારુ થઈને માર ખાધો હશે? રજવાડાને માર્ગે નીકળી પડી હશે? તો આવી કાં નહિ? સામે કાં ન મળી? જ્યાં ગઈ હોય, જ્યાં ગુમ થઇ હોય, જ્યાં એનું અસ્તિત્વ હોય યા તો મડદું હોય, ત્યાં અને તે સ્વરૂપે પુષ્પા મારી કહેવાય.

"માશી!" પિનાકીએ પુષ્પાની બાને ઘેર જઈ સાદ દીધો.

"કોણ - ભાણોભાઈ?" બા દોડતાં આવ્યાં. "ભાઇ તું લાવ્યો છો પુષ્પાને? ક્યાં? ક્યાં છે? ક્યાં મળી તને?"

"માશી, મને કશી જ ખબર નથી."

"એવું ન બોલ્ય, મારા દીકરા!" કહેતી એ પુત્રીની માતાએ પિનાકીને મોંએ હાથ મૂક્યો. "મને આમ કહીને ન મારી નાખતો, બેટા! હું તને કહું છું કે હવે તારે કશો જ વાંધો નથી. મારી પુષ્પા તારી જ છે. તને જ હું આપી ચૂકી છું. પણ તું મને એક વાર મારી પુષ્પા જીવતી દેખાડ : બસ, એક વાર."

ગાભરી બનેલી માતાનું એવું દર્શન અર્ધી રાતના કલેજા ભેદી નાખનારું હતું. પિનાકીની જીભમાં જવાબ નહોતો.

"મને જવાબ તો આપ, બચ્ચા!" પુષ્પાની બાએ લગભગ પાગલના જેવી ચેષ્ટાઓ આદરી: "તેં એને તારા કોટમાં તો નથી સંતાડીને? તું એને બહાર ઊભી રાખીને આવેલ છો? એ મને ઓચિંતી જ આવીને બાજી પડે એવું શીખવીને તું એકલો આવેલ છો? તને એ મળી ત્યારે ભૂખી કેવીક હતી? ભૂખી તો હશે જ ને, ભાઈ! એને મારું ધાવણ ધવરાવ્યાં ઘણાં વરસ થઈ ગયા તે પછી હું એને છાતીએ લેવાનું જ ભૂલી ગઈ. હું પણ કેવી ભુલકણી! હી-હી-હી-હી-"

એમ હસીને એ આધેડ નારી હેઠે બેસે ગઈ, અને પોતાની છાતી પરથી સાડલાનો છેડો ઊંચો કરતી બહારના દરવાજા પાસેના નાના બાળકને બોલાવી રહી હોય તેમ સાદ દેવા લાગી: "પપુડી... એ પપુડી! હાલ્ય હાલ્ય ઝટ દૂ-દૂ...ઉં પીવા."

વધુ વાર પિનાકી ઊભો ન રહી શક્યો. એને પોતાની બા સાંભરી. દીકરીની માના દિલમાં પડેલી દુનિયાઓ આજ સુધી એને અકલિત હતી. એ દુનિયાઓનું દર્શન જેટલું કરુણ હતું તેથી વિશેષ ભયાનક હતું.

એ પાછો ફર્યો ત્યારે પુષ્પાની બાએ એની પછવાડે દોડીને એને ઝાલી લીધો; કરગરવા લાગી: "જો ભાઇ, ભલે તું જુદી નાતનો રહ્યો. નાતજાત જાય ને ચૂલામાં! દીકરીની માને વળી નાતજાત શી જોવી રહી? હું તો તને આપી જ ચૂકી છું, હો કે! મને સુધારો ગમે છે, હો માડી! હું કાંઈ જૂના વિચારની નથી. ફક્ત આટલું જોજે, ભાઇ, તું એક દારૂને, બીજી પરમાટીને - બે ચીજને ન અડજે. પુષ્પાના બાપા હતા, તે એ લતે ચડી ગયા'તા ભાઇ! આ તો તને એકને જ કહું છું, હો કે!"

આ બધી કાકલૂદીઓમાંથી પિનાકીના પુરુષત્વે પોતાની નપાવટ હાંસી સાંભળી. પોતની જાતને જોડા મારતો એ બહાર નીકળી ગયો.

બહાર પોલીસના બે માણસો બેઠા હતા. તેમાંના એક બુઢ્ઢા શંકર બારોટ હતા. તેણે પિનાકીને ઓળખીને બોલાવ્યો.

પિનાકીને એક બાજુ લઇ જઇને એણે કહ્યું: "છોકરી તમારી કને આવવા નીકળેલી તે વાતની કડીઓ મળી છે. હાલારીના નાગ-ધરા સુધીના એના વાવડ છે. ત્યાંથી પછી બાતમી આગળ નથી ચાલતી. એટલે અમને સૌને તો ફાળ પડી ગઈ છે."

"શેની?"

"પ્રવીણગઢના પાટવી કુંવરની. ત્યાં બાજુમાં જ છે. ને એનાં કામાં મશહૂર છે."

"પોલીસ તપાસ નહિ કરે?"

"રામ રામ કરો."

"કાં?"

"સૌનાં મોં માં કાગળોના ડૂચા માર્યા છે." શંકર બારોટે નોટોની રુશવત માટે ગામડિયો શબ્દ વાપર્યો. "ને પાછું ઓલી મેરાણી જેલ તોડી ભાગી છે ને એટલે એની પાછળ જ બધા રોકાઈ ગયા છે."

"ઠીક," એટલું કહી પિનાકી ઊપડ્યો. એના માથાની ખોપરીમાં કપાસ પીલવાના ચરખાઓનું આખું કારખાનું સમાઈ ગયું હોય એટલો ધમધમાટ ઊઠ્યો. એ બાળકના અજ્ઞાત અંતરમાં પહેલો જ પ્રશ્ન ઊઠ્યો કે, 'આજે - આજે આ, આ વીસમી સદીના વીસમાં વર્ષમાં શું રાજસ્થાનનો રાજકુંવર રસ્તે ચાલતી છોકરીનું હરણ કરી જઇ શકે? આ તે ક્યો જમાનો? ક્યું શાસન? ક્યા કાયદાનું રાજ? આવી એક છોકરી ઉપાડી જાય છે, છતાં હજુ રાજકોટ શહેર સૂતું છે? એજન્સીની બત્તીઓ બળે છે? એજન્ટ સાહેબના બિછાનામાં નીંદ પેસી શકે છે? વાયરા વાય છે? વકીલો પ્રેક્ટિસ કરે છે? દુનિયા શું એમ ને એમ જ ચાલે છે?'