સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૫૩. એ મારી છે

by ઝવેરચંદ મેઘાણી

← ૫૨. પુષ્પા ક્યાં ગઈ ?

સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી ૫૩. એ મારી છે ઝવેરચંદ મેઘાણી

૫૪. કલમની દુનિયાનો માનવ →

53. એ મારી છે

ત્રણ લાગણીઓનું ત્રેવડ કૌવત પિનાકીની રગરગમાં છલબલી ઉઠ્યું : એક તો, પુષ્પા મારી થવાને માટે સગી જનેતાને પણ ત્યજીને અગમ પંથે નીકળી પડી છે તે વાતનો પોરસ: બીજું મારી પુષ્પાને ભીડ પડી હશે તેની વેદના: ને ત્રીજું મારા બરડા પર સુરેન્દ્રદેવજી, રાજવાડાના શેઠ, મૂએલા મોટાબાપુજી અને રૂખડ મામાની જોગમાયા શી સ્ત્રીના પંજા પડ્યા છે.

એવાં જુદાં જુદાં જોમ અનુભવતો પિનાકી ત્યાંથી પરબારો જ ઉપડ્યો. મોટીબાની રજા લેવા એ ન રોકાયો. એનાં અંગેઅંગ તૂટી પડતાં હતાં. પણ વાયુ વિમાનને ઉપાડી ચાલે તેમ અંતરનો વેગ એના દેહને અધ્ધર લેવા માંડ્યો.

શહેરમાં પાનવાળાની દુકાનો છેલ્લી બંધ થતી હતી. પુષ્પાના ઘરવાળી શેરીને નાકે ભૂતનાથ મહાદેવના મંદિરમાંથી હરિકથાનો શ્રોતાસમૂહ વિસર્જન પામીને બહાર નીકળતો હતો. તેમની નાની નાની મંડળીઓ વેરાઇને ચાલી આવતી હતી. પિનાકીને કાને બોલ પડતા હતા : "મદોન્મત બની'તી હો સારાકાકા! રાજીખુશીથી જ પલાયન કરી ગઈ જણાય છે."

"પણ કોની સાથે?"

"બીજો કોણ હશે - કાં બંગડીવાળો, ને કાં પલટનીઓ પઠાણ!"

"સાળું કંઈ ગમ નથી પડતી કે આવાની જોડે ભાગવામાં કયો રસ રહ્યો છે!"

"ત્યારે શું તમારી જોડે ભગાડવી'તી, ગુલાબશંકરભાઇ!"

"આ....હા!" આધેડ ઉંમરના ગુલાબશંકરે નિઃશ્વાસ નાખી ઊંડી વેદનાઓભર્યા અવાજે કહ્યું: "અમારા પણ દિવસો હતા, ભાઇ, હતા!"

પાછળ પાછળ ચાલ્યા જતા, પિનાકીના કાન એના પગને હળવા પાડતા હતા. એના હાથમાં લાકડી હતી. એના યૌવને આ શબ્દો સાંભળી પોતાની જ હીનતા અનુભવી. એનો પંજો લાક્ડીના કાષ્ઠ ફરતો 'ત્રમ-ત્રમ' થઇ રહ્યો. એમાનાં એક્નો બરડો ફાડવાની ઊર્મિ એની આંગળીઓમાં છલાંગી ઊઠી. પણ એવા કજિયાની એ વેળા ન હતી. પિનાકીએ પગ ઉપાડ્યા.

ફરીવાર એજ સ્મશાન, રાખના ઢગલા, સૂમસામ રાત્રી, અનંત લાગતી ઉજ્જડ સડક, ઓખર કરતી કોઇ ગાય, ઝાડના ઠૂંઠા પર એકલવાયા બેઠેલ ઘુવડની બિહામણી વાણી, અને ઊંચા ઊંચા ઘાસની અંદર કેમ જાણે કોઇ મોટાં જાનવરો ભમતાં હોય તેવો ભાસ આપનારા ઝીણા જીવડાની કૂદા કૂદ! પકડેલા ઉંદરને જરા છૂટો મૂકતી ને પાછી ઝપટ કરી ચાલતી બિલાડી જેવી કાળી વાદળીયો આકાશમાં અજવાળી આઠમના ચંદ્રને વારંવાર ઉઘાડઢાંક-ઉઘાડઢાંક કરતી હતી. અથવા તો ચંદ્રમા થોડાએક કાગડાઓની ચાંચો વચ્ચે ચૂંથાઇ રહેલ દહીંથરા જેવો દીસતો હતો. અર્ધ-દુકાળમાં ઉપરાઉપરી વર્ષો ખેંચતો પવન ખેતરાઉ ધરતીમાંથી કોઇ ભ્રષ્ટ થયેલી સ્ત્રીના શરમ દાબ્યા કંઠ-સ્વર જેવો રોતો હતો.

પછી શ્વાન જેવું કાબરું અને ભુખરું સવાર આવ્યું અને વાદળીયો તેમજ ચંદ્રનાં જાણે ચૂંથાયેલા શબો જ સુર્યરૂપી ભંગિયાની વાટ જોતા આકાશે સડતાં પડ્યાં.

પિનાકીએ સીમમાં કોઇ કોઇ માણસો મળ્યા, તેને એણે પ્રશ્નો કર્યા. કોઇ કોઇ ઝૂંપડીઓ એણે ખેતરોમાં જોઇ, ત્યાં જઇ ખબર પુછયા. સીમમાં લોકે એકબીજા સામે સનકારા કરીને વહેમના તાંતણા સાંધ્યા: કોઇક બાતમીદાર ફૂલેસવાળો હશે! આપી દો જવાબ : અમને ખબર નથી ભા! એટલું કહીને સહુ પોતપોતાના કામે લાગી ગયાં. આગળ ચાલતા પિનાકીની પાછળ ટીકા સંભળાતી હતી કે, "આમ કહે કે, અમે ઉંચાં વરણ. માંહીં તો સડી ગયેલાં! આપણી છોકરીયું એમ કે'દી ભાગી છે! કામધંધા વગરના ઉજળિયાતોનું પછે એમ જ હોય તે, બાપા!"

સરખા પવનની પાંખો ઉપર ચડતા એ ટીકાના ટહુકા વધુ વધુ ચોખ્ખા થયા:

"એ ભાઇ, મારી રૂડકી ભાગી ગઈ'તી. ખતા ખાઈને આવી પાછી. મંડી આંસુ પાડવા. અમે એકેય બોલ પણ ન કહ્યો. ભડક્ળે એની જાણીજ બેસી ગઇ ઘંટી તાણવા. સવારે મેં પકડાવી દાતરડી. કહ્યું કે - જા બાઈ, નીંદવા. આખા ગામની ભેળી એ તો મંડી નીંદણુ કરવા. આજ ની ઘડી ને કાલ્યનો દી : કોઈ હવે સાંભરતું નથી. પરણી-પશટીયે ગઈ. ઘોડિયે બે છોકરાંય એ રમી રીયાં!"

"ને આ તો આબરૂદાર માણસ! હવે એ છોકરીને કોઈ સંઘરશે નહિ, એના માવતર સોત નાત-બહાર મુકાશે, ને એનો ભાયડો સગપણ જ મૂકી દેશે."

"પછેં તો છોકરી ને કૂવો જ બૂરવો રીયો ને!"

ઊંધા માથા નાખી કપાસના જીંડવામાંથી ત્રીજી વારનો ફાલ વીણતું આ ટોળું ભૂલી ગયું હતું કે તેમના સૂર સારી પેઠે ઊંચા બન્યા હતા.

બે વાતો પિનાકીના હૃદય-નગારા પર દાંડીની પેઠે પડી. હૃદયમાં ઘોષ જાગ્યા. બે વાતના એ ઘોષ હતા: એક હવે એ છોકરીને કોઈ સંઘરશેય નહિ; ને બીજું એનો ભાયડો હશે એય સગપણ તોડી નાખશે: પછી તો છોકરીને કુવોજ બુરવો રહેશે ને?

આજ સુધીના અભ્યાસમાં કોઈ ચોપડીએ એને આવું સુઝાડ્યું નહોતું: પુષ્પા કૂવો પૂરશે કેમ કે કોઈ એને સંઘરશે નહિ! એને કોઈ સંઘરશે નહિ, કેમકે આ ઉજળિયાતોને કામ ધંધાની કંઈ પડી નથી ને આબરુની જ પેટીઓ ઉપર બેઠાં બેઠાં ખાવું છે!

પુષ્પા કુવો પૂરશે એ વાતનું સ્મરણ એને સતાવવા લાગ્યું. પુષ્પાએ કંઈ ન કરવાનું કામ કરી નાખ્યું હશે એ કલ્પના એને દંશવા લાગી. એ કુવા-વાડીઓ તપાસવા આડમાર્ગે ખેતરો ખુંદવા લાગ્યો.

થોડી વારમાં એના કાન પર ઉંચા અવાજે શબ્દો પડવા લાગ્યા. એ શબ્દો મોટી સડક પરથી આવતા હતા. પોતે સડક તરફ વળ્યો. પહેલા તો ખાખી પોશાકો અને ત્રણ બંદૂકો દેખાયાં. પછી ગાડું દેખાયું. ગાડું નજીક આવ્યું. પિનાકીના માથાની નસો ફાટવા લાગી. ગાડીમાં પુષ્પા હતી? - કે પુષ્પાનું પ્રેત હતું? પિનાકીને દેખતાની વાર પુષ્પાની છાતી ફાટી પડી; એના મોમાંથી ચીસો ઉઠી. એણે મોં પોતાની લીરેલીરા બનેલી સાડીમાં છુપાવી દીધું. પિનાકીના ઈશારા પર ગાડું ઉભું રહ્યું.

"ક્યાં લઇ જાઓ છો?" પિનાકીએ પોલીસની ટુકડીને પૂછયું.

"રાજકોટ. આ તમારું માણસ છે? આમ રેઢી મુકો છો કુંવારી છોકરીને? આ બાઈને હરામના હમેલ રહ્યા છે. કૂવે પડતી'તી ત્યાંથી ઝાલી છે."

"કયા રાજના છો તમે?"

"પ્રવીણગઢના."

"છોડી દો એને. હું તેડી જઈશ."

"એમ ન છોડાય."

"ત્યારે કેમ?"

"રાજકોટની પોલીસમાં સોંપવી જોશે."

પિનાકી થોડી ક્ષણ ચૂપ રહ્યો. એના અંતરમાં એક લાંબા અને લોહીલુહાણ સંગ્રામની રણભેરીઓ બજી ઊઠી.

"તમારે શું સગપણ છે આ બાઈ જોડે." પોલીસના નાયકે બીડી સળગાવી પૂછ્યું.

પિનાકીને માટે આ સંગ્રામની પ્રથમ પહેલી હાકલ હતી. પુષ્પાના દેહનું, નોળિયાએ લોહીલોહાણ કરેલા સાપના જેવું નિર્જીવ ગૂંચળું એને ગાળા પર જોયું. બીજીબાજુ પોતાની મોટીબા, પોતાનો મુર્શદ શેઠ, સુરેન્દ્રદેવજી, આખો સમાજ અને પોલીસ-અદાલત, જેલ, ઘંટી, મુકાદામોના માર અને - એને કોઈક દિવસે પણ આ કલંક કથા જેને કાને જવાની છે તે "મામી"ના મૂંગા ફિટકાર એની આંખ સામે વીજળીવેગે સરકી રહ્યા.

આ પુષ્પા કોણ? કેવી ચાલની? કેવા વિકારોથી ભરેલી? કેનાં કરતૂકોની આ સજા પોતાના શિર પર આવી પડવાની છે? જવા દે! એ નીચને એની નીચાતાનો દંડ ભરપાઈ કરવા દે! મારી કારકિર્દી, મારું ઉઘડતું જીવન-પ્રભાત, મારી મુરાદનાં પુષ્પો...

નહિ નહિ એ કશું જ નહિ. પુષ્પાનું મોં મારી સામે જોઈ રહ્યું છે. એ મોં પર મારી ચિતા ખડકી છે કે મારી લગ્ન-ચોરી? ગમે તે - ગમે તે -

"એનો મારી જોડે વિવાહ થવાનો છે. છોડો એને." પિનાકીએ જવાબ દેતાં છાતીને સવા ગજ પહોળાવી. એની ગરદન ટટાર થઈ ગઈ. ને પુષ્પાએ પોતાનું મોં પૂરેપુરું પિનાકી તરફ ફેરવ્યું. ઝાડ પરથી પક્ષી બોલ્યું તેમાં જાણે શબ્દોની રચના હતી કે, "સાચું કહ્યું, સાચું કહ્યું."

"ચાલો ત્યારે તમે પણ રાજકોટ. ત્યાં તમને એજન્સી પોલીસ સોંપે તો સંભાળી લેજો." પોઈસ નાયકે કહ્યું.

"ચાલો."

"આ કોની - તમારીજ મરદાઈ હશે : ખરું કે મિસ્તર?" રસ્તે ચાલતા નાયકે ટકોર કરી. અને પછી તો વટેમાર્ગુઓનો પણ ઠીક ઠીક મેળો ગાડા ફરતો ઘેરી વળ્યો, એટલે વિનોદનું ત્યાં રોનક જામી ગયું. ટોળાની વાતચીતનો મુખ્ય બોલ એક જ હતો: "આબરૂદાર વરણના પણ કેવા ભવાડા છે, બોન!"

ગાઉ-બે ગાઉ ગયા પછી ગાડાની પાછળ છેટે ચાલતો પિનાકી ધીરે ધીરે ગાડાની નજીક આવતો ગયો. તે પછી ધીમે રહી એણે ગાડાનું ઠાઠું પકડી ચાલવા માંડ્યું. તે પછી રાજકોટના બંગલા ડોકાવા લાગ્યા અને પુષ્પાના કંઠની ચીસ પણ બંગલાઓના કરતાંય વધુ ઉંચે ચડી ત્યારે પિનાકીના મોંમાંથી પહેલો બોલ પડ્યો: "પુષ્પા ગભરાટ છોડ. તું મારી થવા કબુલ કરે છે? તો આપણે મરશું છતાં વિખૂટાં નહિ પડીએ. હું તને આગલું પાછલું કશું જ પૂછવાનો નથી."

જવાબમાં પુષ્પાએ ફક્ત પોતાની આંખના આંસુ જ લુછ્યાં.

"હવે બહાદુર બની જા, પુષ્પા! રાજકોટ આવી પહોંચ્યું. હું તારી જોડે જ છું. એટલું કહી પિનાકી ગાડાની એક બાજુએ થઇ ગયો. ને એણે જેટલું બની શકયું તેટલું પોતાની ને પુષ્પાની વચ્ચેનું અંતર ઓછું કર્યું.

સરઘસપ્રેમી શહેરી જનોમાં તે સવારે આનંદ આનંદ વર્તી રહ્યો. પોલીસોને હંમેશના કઠોર રસહીન જીવનમાં આવું કોઈ રમકડું હાથમાં આવે છે ત્યારે એની પૂરી મજા લેવાનો લોભ સહજ હોય છે. તેમણે ગાડું ગામની વચ્ચે થઈને હંકાર્યું. પોતાનું જીવ્યું અને માણ્યું તેમણે સફળ લાગ્યું. પોલીસ થયા તેને બદલે જો દેશના સ્વયંસેવકો થયા હોત, તો આ જ મોજ તેઓ લોકનેતાઓનાં સરઘસોમાં નેતાઓની મોટરોના 'મડ-ગાર્ડ' ઉપર ઊભા રહીને મેળવી લેત.

એજન્સીની પોલીસ-કચેરીમાં પુછાયેલા સવાલોના પ્રત્યુત્તર પિનાકીએ સંતોષકારક આપ્યા: પુષ્પાની જોડે મારે સંબંધ હતો: અમે પરણવાનો સંકલ્પ કર્યો છે: અમે મનથી તો પરણી જ ચૂક્યા હતાં.

"શી રીતે? ચાંદા-સુરજની સાખે? સદેવંત સાવળીંગાના અવતારી લાગો છો!" પોલીસ-અધિકારીએ એમ કહી આનંદ મેળવ્યો.

અને કચેરીથી થોડેક દુર કીકીયારી સંભળાઈ: "એ તારા છાજીયા લઉં! તું કાળો નાગ! તારું ધનોત પનોત નીકળજો!"

એ શાપ પુષ્પાની માતાના મોંમાંથી ઉઠતા હતા. અને ભાંગી પડું પડું થતી પુષ્પાને પિનાકી ધીરજ દેતો હતો કે, "જરાય ગભરાઇશ નહિ."

ઝાઝી વાર નહોતી થઇ ત્યાં બીજા પણ એક ડોશી દેખાયાં. એમના મોંમાં શબ્દોચ્ચાર નહોતો. એના શબ્દો એની આંખોમાં હતા, એના બોખા મોંની ડાકલી બોલતી હતી. એની કરચલીઓના ચીરા ઊંડા હતા. એણે ઓળખનાર પોલીસોએ એને "બા" કહીને બહારના બાંકડા ઉપર બેઠક આપી. એણે ગમ નહોતી પડતી કે પિનાકી દીકરાએ આ શું આદર્યું છે.

"છોકરી, તારે ક્યાં - તારી માને ઘેર જવું છે કે?" અમલદારે પૂછ્યું.

"નહિ, નહિ, મારી સાથે આવશે એ." કહીને પિનાકીએ પુષ્પાનું કાંડું પકડ્યું.

"જબરો હિંમતબાજ!" પોલીસોને રોનક વધતું જતું હતું. "ત્યારે તો આ હમેલ તમારા જ છે મિસ્તર?" અમલદારે ફરી વાર એ પ્રિય સવાલ પૂછ્યો.

"હા જ તો".

"સાચવીને સુવાવડ કરજો. દુનિયા પર દેવ ઉતરશે."

"આપની દુઆ." એટલું કહીને પિનાકીએ પુષ્પાને પોતાની જોડે દોરી.

પુષ્પાનાં કાંડાની નસોમાં એવું થતું હતું કે જાણે કોઈ ઊંડી-લાંબી રેલવે-ટનલમાં એક પછી એક આગગાડીઓ માર માર વેગે ચાલી જતી હતી.

સોરઠના સંસાર-જીવનમાં આવો બનાવ સૌ-પહેલો હતો. આટલી નફટાઈ કોઈ જુવાનના જોબને નહોતી રમી દેખાડી. બહાર નીકળેલા પુષ્પા-પિનાકીને જોઈ પુષ્પાની માતા અને તેનો ભાઈ બોલાય તેવી ગાળો બોલતાં નાસવા લાગ્યા. અને એ ઊંચી જ્ઞાતિના કેટલાક રક્ષપાલો રસ્તામાં તોફાન કરવાની નેમથી ખડા થયા હતા. તેમણે પિનાકીના હાથમાં જુદ્ધ પડકારતો ધોકો જોયો. તેઓ પણ 'બદમાશ', 'સેતાન', 'નાગો' વગેરે શબ્દોનાં શરો વરસાવતા પછવાડે રહી ગયા. છાયાવાળું એક ગાડું ભાડે કરી બંને જણા રાજવાડાને માર્ગે પડ્યા.

પાછળ અવાજ આવતા હતા:

"ભાણા! ભાણા! ભાઈ! વાત કહું!"

ગામની બહાર મોટીબા દોડતાં દોડતાં આવતાં હતાં. ગાડું ઉભું રાખી આવી પહોંચેલા મોટીબાને પિનાકી પગે પડ્યો. પુષ્પાને એણે કહ્યું: "પુષ્પા, પગે પડ!"

એક ક્ષણ ડોશી આઘી ખસી ગઇ. પછી તરત નજીક આવી. નમેલી પુષ્પાની પીઠ ઉપર એણે હાથ પસવાર્યો. ઊઠતી પુષ્પાના મોં પર એ હાથ સરતો સરતો આવ્યો. ડોશીથી કશું બોલાયું નહિ. ડોશીએ ધીરે રહીને પુષ્પાને હૈયાસરસી લીધી. સાડલા નીચે ઢાંકી રાખેલી વાટકી કાઢીને ડોશીએ ગોળધાણા લીધા. "ભાઈ, બેય જણા એક એક કાંકરી ચાખશો? બીજું તો શું કરું આહીં? મને કશીય સુઝ પડતી નથી."

"કશું જ કરવું નથી મોટીબા, તમારા પુત્રને આશિષો જ દેજો; બીજું કશું જ નહિ. હું પાછો આવું છું તમને તેડવા."

ડોશીનું મોં જરા ઓશિયાળું બન્યું. ગાડું આગળ ચાલ્યું. પિનાકીએ પૂછ્યું: "મોટીબા, લોકોનો ડર લાગે છે?"

"કોને? મને? ડર? લોકોનો? કાચાં ને કાચાં ખાઈ નહિ જાઉં લોકોને? જા તું તારે, મારી ફકર કરીશ નહિ."

મેણાની મારી ડોશી પડકારા કરીને પાછી વળી. ધગધગતા આંસુ એના ગાલે અને ગળા સુધી જાણે ચોમાસાના ધોધવા પેઠે ચરારા પાડતાં હતાં.

પિનાકીએ પહેલીજ વાર પુષ્પાની સામે નિહાળીને જોયું. પૂછ્યું: "તું મારી પાસે આવવા નીકળી હતી?"

પુષ્પાએ મોં ધુણાવ્યું.

"બહુ મૂંઝાઈ ગયી હતી?"

પુષ્પા ભયની મારી બીજી બાજુ જોઈ ગઇ. એણે ફાળ હતી કે હમણા જ ત્રીજો પ્રશ્ન થશે: કેમ કરીને, કોના હાથમાં ફસાઈ પડી હતી, પ્રવીણગઢમાં શી-શી વલે થઇ- તે વાત નો.

એવું કશુજ પિનાકી ન બોલ્યો. "બહુ થાક્યો છું." એટલું કહીને એણે શરીર ઢાળી દીધું. અકસ્માત જ એનું માથું પુષ્પાના ખોળાની નજીક ઢળ્યું. પુષ્પાએ એ માથાને ઊંચકીને પોતાની ભરાવદાર જમણી જાંઘ પર ટકાવ્યું. પિનાકીને ગાઢી ઊંઘ ચઢી ગઇ.